خادم الموالی عباس داودی داوودی

آیا توبه در هنگام مرگ اثر دارد؟

ابتدا باید معناى توبه به درستى روشن شود تا آن گاه به این مرحله برسیم که آیا توبه در هنگام مرگ و در حال احتضار براى انسان مفید است یا نه؟

در نظر بعضى، توبه امرى ساده است که با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب الیه» محقّق مىشود، در حالى که توبه اساساً از مقولة لفظ نیست و حقیقت امر بهگونة دیگرى است.

توبه یک حالت روحى و روانى و یک انقلاب و قیام درونى است که لفظ «استغفر الله...» بیان کنندة این حالت است، نه این که خود آن حالت باشد.

توبه عبارت است از یک نوع انقلاب و قیام از ناحیة خود انسان علیه «خود»، و این از جمله مختصّات انسان محسوب مىشود. تنها انسان است که مىتواند با اختیارِ خود علیه «خود» قیام کند. حیوان یا گیاه اگر مانعى بر سر راه خود ببینند تغییر مسیر مىدهند و یا در مقابل موانع حیات خود مقاومت مىکنند، امّا هیچگاه اینها علیه خودشان تغییر موضع نمىدهند.

امّا انسان با استعدادهاى شگفتانگیزى که دارد مىتواند علیه خودش قیام کند. انسان موجودى دو بعدى است: هم جنبة طبیعى و حیوانى دارد و هم جنبة روحانى و ملکوتى، لذا گاهى با نافرمانى از دستورهاى خداوند و غرق شدن در جهات طبیعى، از «خودِ ملکوتى» که حقیقت انسانى وابسته به اوست غافل مىماند. اگر همین انسانى که غرق در شهوات است عقل خود را به کار اندازد و متوجه شود که در چه وضعیت اسفبارى به سر مىبرد بیندیشد، او مخلوقى است که با استعدادهاى نهفته در درون خود چنان قدرتى دارد که مى تواند از ملائکه هم بالاتر برود و به مقام خلیفة اللهى برسد، حال آن که اسیر دیو نفس خود شده است، به ناگاه بارقهاى در درونش روشن مىشود و با توفیقات الهى و تأملات درونى خود به این درک و فهم مىرسد که تمام فضایل اخلاقى او گرفتار هواى نفس اویند و هیچ آزادى عملى ندارد.

این جاست که با اراده و اختیار خود قیام کرده، و در حقیقت جنبة ملکوتى و روحانى او علیه جنبة حیوانى اش انقلاب مىکند و زمام امور وجودش را در دست مىگیرد و در این هنگام است که توبه محقّق مىشود و انسان توبه کار در تلاش است تا خود را در صراط مستقیم ثابت قدم بدارد.[1]

آیت الله جوادى آملى در این باره مىفرماید:

توبه و انابه نوعى مرگ و رجوع است. کسى که توبه مىکند در حقیقت از شهوت و غضب مىمیرد و آنها را إماته مىکند و مىمیراند، اماتة شهوت و غضب همان تعدیل این دو خوى سرکش است. اگر چنین شد انسان از شهوت و غضب و هم چنین جهل مى میرد و براى این که این راه را ادامه دهد و به صِرف مرگ شهوت و غضب اکتفا نکند، مىکوشد آنچه عقل دستور مىدهد همان را بفهمد و به آن عمل کند، یعنى از لذایذ عقلى طرفى ببندد. [2]

امام على(علیهالسلام) کسى را که تصور مىکرد با گفتن «استغفر الله ربى و اتوب الیه» به مقام توبه رسیده است، توبیخ و سرزنش کرد و فرمود:

«استغفار درجة علیّین است».

آن گاه فرمود:

استغفار و توبه بر شش پایه استوار است:

اول: پشیمانى از گذشته (انسان باید با آتش حسرت و ندامت آثار معاصى گذشته را از بین ببرد)،

دوم: عزم و تصمیم بر ترک معصیت در آینده... .

علماى اخلاق این دو مورد را جزء ارکان توبه گرفته اند. [3]

با توجه به معنایى که از توبه بیان کردیم، آیا توبهاى که با دیدن آثار مرگ براى انسان حاصل مىشود، تأثیرى هم براى او دارد؟

طبق آیات قرآن، گروهى با دیدن علایم مرگ، اظهار ایمان و توبه از گذشته مىکنند و مىپندارند که چنین اقرارى به حالشان مفید است، حال آن که در جواب، چیزى جز ردّ ادّعایشان دریافت نمىکنند.

علت این که ندامت آنها در آن حال مورد پذیرش پروردگار نیست و دست ردّ به سینة آنها زده مىشود، این است که پشیمانى و ندامت، همانگونه که بیان کردیم، از ارکان توبه است و در صورتى مفید است و بر ترقّى و رشد روحى انسان دلالت مى کند که او قادر بر انجام گناه باشد و با وجود توانایى بر نافرمانى حق، تصمیم بر ترک هرگونه نافرمانى پروردگارش بگیرد.

ولى در جایى که انسان قدرت ترک و انجام کارى را ندارد، عزم او برگرفته از اراده و اختیارش نیست، بلکه از باب اضطرار، اظهار ندامت مىکند.

و باید خاطرنشان کنیم که عدم پذیرش توبه و ندامت براى چنین انسانهایى مخالف با رحمت الهى نیست، چرا که حقیقت توبه در این جا تحقق نیافته است. حقیقت توبه همان تحول درونى در موقع آزادى عمل است و یقیناً چنین توبهاى را پروردگار خواهد پذیرفت و باب رحمت او واسع است، ولى در جایى که اختیار از آدمى سلب شده و آثار مرگ و عذاب الهى آشکار گردیده، اظهار حال توبه از باب اضطرار است و ادعایى بیش نخواهد بود. [4]

در سورة مبارکة نساء ملاک پذیرش و عدم پذیرش توبه بیان گردیده است. در این آیات آمده است:

(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیب فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً)، محققاً خدا توبة آنهایى را مىپذیرد که عمل ناشایسته را از روى جهل و نادانى مرتکب شوند و پس از آن که زشتى آن عمل را دانستند به زودى توبه کنند، پس خدا آنها را مىبخشد و خدا دانا و به مصالح خلق آگاه است.(سورة نساء، آیة 17)

(وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً)، کسى که در تمام عمرش به اعمال زشت اشتغال ورزد تا آن گاه که به یقین مشاهدة مرگ کند در آن ساعت پشیمان شود و گوید اکنون توبه کردم، توبة چنین کسى پذیرفته نخواهد شد، چنان که هر کس به حال کفر بمیرد نیز توبهاش قبول نشود. بر این گروه عذابى بس دردناک مهیّا ساختیم.( سورة نساء، آیة 18)

طبق این دو آیه، توبة دو کس پذیرفته نمىشود:

1. کسى که در امر توبه تا هنگام مرگ مسامحه نماید و با ظهور علایم مرگ اظهار توبه کند.

2. کافرى که به حال کفر از دنیا برود و بعد از مرگ توبه کند.

علت عدم پذیرش توبة این دو کس را چنین مىتوان بیان کرد که توبه از جمله اعمال انسان مکلّف است و دنیا، دارِ تکلیف است و آخرت عالم نتیجه و بهره بردارى از عمل، و چون این دو توبه در زمان قطع تعلّق آدمى از دنیا و ورود او به جهان آخرت است، بىفایده خواهد بود، ازاین رو کافران و گنهکاران بعد از مرگ آرزو مىکنند به دنیا برگردند تا در ظرف دنیا ایمان بیاورند و کار شایسته انجام دهند، چون مىدانند اظهار ایمان در آن جا فایدهاى به حالشان ندارد. [5]

 

مطالب مرتبط

توبه

شش شرط توبه



[1] ر.ک: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 108 ـ 123.

[2] عبدالله جوادى آملى، مراحل اخلاق در قرآن، ج 11، ص 162.

[3] ر.ک: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 144 ـ 151، نهج البلاغه، حکمت 417.

[4] ر.ک: محمد حسین طباطبایى، المیزان، ج 4، ص 240 ـ 241، جعفر سبحانى، منشور جاوید، ج 9، ص 225 ـ 227، و محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، ص 405 ـ 407.

[5] ر.ک: محمد حسین طباطبایى، المیزان، ج 4، ص 242 ـ 243، و محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، ص 405 ـ 408.

ارسال نظر

تنها امکان ارسال نظر خصوصی وجود دارد
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
نظر شما به هیچ وجه امکان عمومی شدن در قسمت نظرات را ندارد، و تنها راه پاسخگویی به آن نیز از طریق پست الکترونیک می‌باشد. بنابراین در صورتیکه مایل به دریافت پاسخ هستید، پست الکترونیک خود را وارد کنید.