آیا توبه در هنگام مرگ اثر دارد؟

ابتدا باید معناى توبه به درستى روشن شود تا آن گاه به این مرحله برسیم که آیا توبه در هنگام مرگ و در حال احتضار براى انسان مفید است یا نه؟

در نظر بعضى، توبه امرى ساده است که با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب الیه» محقّق مى‫شود، در حالى که توبه اساساً از مقولة لفظ نیست و حقیقت امر به‫گونة دیگرى است.

توبه یک حالت روحى و روانى و یک انقلاب و قیام درونى است که لفظ «استغفر الله...» بیان کنندة ‫این حالت است، نه این که خود آن حالت باشد.

توبه عبارت است از یک نوع انقلاب و قیام از ناحیة خود انسان علیه «خود»، و این از جمله مختصّات انسان محسوب مى‫شود. تنها انسان است که مى‫تواند با اختیارِ خود علیه «خود» قیام کند. حیوان یا گیاه اگر مانعى بر سر راه خود ببینند تغییر مسیر مى‫دهند و یا در مقابل موانع حیات خود مقاومت مى‫کنند، امّا هیچ‫گاه این‫ها علیه خودشان تغییر موضع نمى‫دهند.

امّا انسان با استعدادهاى شگفت‫انگیزى که دارد مى‫تواند علیه خودش قیام کند. انسان موجودى دو بعدى است: هم جنبة طبیعى و حیوانى دارد و هم جنبة روحانى و ملکوتى، لذا گاهى با نافرمانى از دستورهاى خداوند و غرق شدن در جهات طبیعى، از «خودِ ملکوتى» که حقیقت انسانى وابسته به اوست غافل مى‫ماند. اگر همین انسانى که غرق در شهوات است عقل خود را به کار اندازد و متوجه شود که در چه وضعیت اسفبارى به سر مى‫برد بیندیشد، او مخلوقى است که با استعدادهاى نهفته در درون خود چنان قدرتى دارد که مى تواند از ملائکه هم بالاتر برود و به مقام خلیفة اللهى برسد، حال آن که اسیر دیو نفس خود شده است، به ناگاه بارقه‫اى در درونش روشن مى‫شود و با توفیقات الهى و تأملات درونى خود به این درک و فهم مى‫رسد که تمام فضایل اخلاقى او گرفتار هواى نفس اویند و هیچ آزادى عملى ندارد.

این جاست که با اراده و اختیار خود قیام کرده، و در حقیقت جنبة ملکوتى و روحانى او علیه جنبة ‫حیوانى اش انقلاب مى‫کند و زمام امور وجودش را در دست مى‫گیرد و در این هنگام است که توبه محقّق مى‫شود و انسان توبه کار در تلاش است تا خود را در صراط مستقیم ثابت قدم بدارد.[1]

آیت الله جوادى آملى در این باره مى‫فرماید:

توبه و انابه نوعى مرگ و رجوع است. کسى که توبه مى‫کند در حقیقت از شهوت و غضب مى‫میرد و آن‫ها را إماته مى‫کند و مى‫میراند، اماتة شهوت و غضب همان تعدیل این دو خوى سرکش است. اگر چنین شد انسان از شهوت و غضب و هم چنین جهل مى میرد و براى این که این راه را ادامه دهد و به صِرف مرگ شهوت و غضب اکتفا نکند، مى‫کوشد آن‫چه عقل دستور مى‫دهد همان را بفهمد و به آن عمل کند، یعنى از لذایذ عقلى طرفى ببندد. [2]

امام على(علیه‫السلام) کسى را که تصور مى‫کرد با گفتن «استغفر الله ربى و اتوب الیه» به مقام توبه رسیده است، توبیخ و سرزنش کرد و فرمود:

«استغفار درجة علیّین است».

آن گاه فرمود:

استغفار و توبه بر شش پایه استوار است:

اول: پشیمانى از گذشته (انسان باید با آتش حسرت و ندامت آثار معاصى گذشته را از بین ببرد)،

دوم: عزم و تصمیم بر ترک معصیت در آینده... .

علماى اخلاق این دو مورد را جزء ارکان توبه گرفته اند. [3]

با توجه به معنایى که از توبه بیان کردیم، آیا توبه‫اى که با دیدن آثار مرگ براى انسان حاصل مى‫شود، تأثیرى هم براى او دارد؟

طبق آیات قرآن، گروهى با دیدن علایم مرگ، اظهار ایمان و توبه از گذشته مى‫کنند و مى‫پندارند که چنین اقرارى به حال‫شان مفید است، حال آن که در جواب، چیزى جز ردّ ادّعای‫شان دریافت نمى‫کنند.

علت این که ندامت آن‫ها در آن حال مورد پذیرش پروردگار نیست و دست ردّ به سینة ‫آن‫ها زده مى‫شود، این است که پشیمانى و ندامت، همان‫گونه که بیان کردیم، از ارکان توبه است و در صورتى مفید است و بر ترقّى و رشد روحى انسان دلالت مى کند که او قادر بر انجام گناه باشد و با وجود توانایى بر نافرمانى حق، تصمیم بر ترک هرگونه نافرمانى پروردگارش بگیرد.

ولى در جایى که انسان قدرت ترک و انجام کارى را ندارد، عزم او برگرفته از اراده و اختیارش نیست، بلکه از باب اضطرار، اظهار ندامت مى‫کند.

و باید خاطرنشان کنیم که عدم پذیرش توبه و ندامت براى چنین انسان‫هایى مخالف با رحمت الهى نیست، چرا که حقیقت توبه در این جا تحقق نیافته است. حقیقت توبه همان تحول درونى در موقع آزادى عمل است و یقیناً چنین توبه‫اى را پروردگار خواهد پذیرفت و باب رحمت او واسع است، ولى در جایى که اختیار از آدمى سلب شده و آثار مرگ و عذاب الهى آشکار گردیده، اظهار حال توبه از باب اضطرار است و ادعایى بیش نخواهد بود. [4]

در سورة مبارکة نساء ملاک پذیرش و عدم پذیرش توبه بیان گردیده است. در این آیات آمده است:

(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیب فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً)، محققاً خدا توبة ‫آن‫هایى را مى‫پذیرد که عمل ناشایسته را از روى جهل و نادانى مرتکب شوند و پس از آن که زشتى آن عمل را دانستند به زودى توبه کنند، پس خدا آن‫ها را مى‫بخشد و خدا دانا و به مصالح خلق آگاه است.(سورة نساء، آیة 17)

(وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً)، کسى که در تمام عمرش به اعمال زشت اشتغال ورزد تا آن گاه که به یقین مشاهدة مرگ کند در آن ساعت پشیمان شود و گوید اکنون توبه کردم، توبة چنین کسى پذیرفته نخواهد شد، چنان که هر کس به حال کفر بمیرد نیز توبه‫اش قبول نشود. بر این گروه عذابى بس دردناک مهیّا ساختیم.( سورة نساء، آیة 18)

طبق این دو آیه، توبة دو کس پذیرفته نمى‫شود:

1. کسى که در امر توبه تا هنگام مرگ مسامحه نماید و با ظهور علایم مرگ اظهار توبه کند.

2. کافرى که به حال کفر از دنیا برود و بعد از مرگ توبه کند.

علت عدم پذیرش توبة این دو کس را چنین مى‫توان بیان کرد که توبه از جمله اعمال انسان مکلّف است و دنیا، دارِ تکلیف است و آخرت عالم نتیجه و بهره بردارى از عمل، و چون این دو توبه در زمان قطع تعلّق آدمى از دنیا و ورود او به جهان آخرت است، بى‫فایده خواهد بود، ازاین رو کافران و گنهکاران بعد از مرگ آرزو مى‫کنند به دنیا برگردند تا در ظرف دنیا ایمان بیاورند و کار شایسته انجام دهند، چون مى‫دانند اظهار ایمان در آن جا فایده‫اى به حال‫شان ندارد. [5]

مطالب مرتبط

توبه

شش شرط توبه