برای دیدن قسمت اول متن و فایلهای متنی، تصویری و صوتی کلیک کنید

عمل به دانسته‌ها

2ـ نتیجه عمل به دانسته‌ها

در انتهای آیه 282 سوره بقره خداوند تبارک و تعالی فرموده است:

«اتَّقُوا اللهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ الله‎ ـ تقواى الهى پیشه کنید و خداوند شما را مى‎آموزاند».(بقره/282)

«عمل به آن‌چه مى‎دانیم»، یک تأثیر بسیار مهم و شگفت‎انگیز به دنبال دارد و آن «روشن شدن مجهولات و مشتبهات» ما است.

حضرت امام خمینی رحمت الله‌علیه در این باره فرموده‌اند:

«این‌که جناب ربوبى جلّ جلاله در کریمه مبارکه: "اتَّقُوا اللَّه وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّه" تعلیم الهى را مربوط به تقوا فرموده براى همین است که تقوا صفاى نفس دهد و آن را به مقام غیب مقدس مرتبط کند، پس تعلیم الهى و القاى رحمانى واقع گردد».[22]

همان‌گونه که مطالعه، مباحثه و حضور در مجلس درس، از راه‎هاى تحصیل علم محسوب مى‎شوند، یکى از راه‎هاى کسب و افزایش علم، «عمل به معلومات» است. در آیات و روایات، به صراحت و با زبان‎هاى مختلف، بر این واقعیّت تأکید شده است که: عمل، نور دانشى جدید فرا راه انسان مى‎تاباند و مسیر حرکت او را روشن مى‎کند.

در قرآن کریم آمده است:

«یا أیُّهَا الَّذین آمنَوا، إن تَتَّقُوا اللهَ یَجعَل لَکُم فُرقاناً ـ اى مؤمنان! اگر تقواى الهى پیشه کنید، خداوند براى شما فرقان (قدرت تشخیص حق از باطل) قرار مى‎دهد».(انفال/29)

«وَ الّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا ـ کسانى که در راه ما مجاهدت و کوشش نمایند، محقّقاً به راه‎های‌مان هدایت‌شان مى‎کنیم».(عنکبوت/69)

«وَ إن تُطیعوهُ تَهتَدوا ـ اگر خدا را اطاعت کنید، هدایت خواهید یافت». (نور/54)[23]

روایات نورانى پیشوایان معصوم علیهم‌السلام نیز این حقیقت درخشان را چنین بیان داشته است:

رسول خدا صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم فرمود:

«مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ وَرَّثَهُ (عَلَّمَه) اللهُ عِلمَ ما لَم یَعلَم‎ ـ هر کس به آنچه مى‎داند عمل کند، خداوند، آنچه را ندانسته به او مى‎آموزد». [24]

امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ کُفِى ما لَم یَعلَمُ‎ ـ هر کس به آن‌چه مى‎داند عمل کند، از آن‌چه نمى‎داند کفایت شود». [25]

همچنین فرمود:

«العِلمُ مَقرونٌ إلَى العَمَلِ، فَمَن عَلِمَ عَمِلَ، وَ مَن عَمِلَ عَلِمَ‎ ـ علم و عمل به هم بسته شده‎اند؛ هر کس بداند، عمل کند و هر کس عمل کند، بداند».[26]

رسول الله صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم فرمود:

«ما أَخلَصَ عَبدٌللهِ عزَّوَجَلَّ أَربَعینَ صَباحاً إلّا جرت یَنابیعُ‎ الحِکمةِ مِن قَلبِهِ عَلى لِسانِهِ‎ ـ هیچ بنده‎اى براى خدا چهل روز خالص نگردد، مگر آن‌که چشمه‎هاى حکمت از قلبش بر زبانش جارى شود».[27]

امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«العَمَلُ وِعاهُ الفَهمِ‎ ـ عمل، ظرف (و زمینه‎ساز) فهم است».[28]

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود:

«مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا وَ لَمْ یَجْزَعْ مِنْ ذُلِّهَا وَ لَمْ یُنَافِسْ فِی عِزِّهَا هَدَاهُ اللَّهُ بِغَیْرِ هِدَایَةٍ مِنْ مَخْلُوقٍ وَ عَلَّمَهُ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ وَ أَثْبَتَ الحِکْمَةَ فِی صَدْرِهِ وَ أَجْرَاهَا عَلَى لِسَانِه‎ ـ هر که دل از دنیا برگیرد، و از ذلتش نترسد، و به عزتش دل نبندد خداوند بدون واسطه مخلوقى هدایتش فرماید؛ درس ناخوانده عالمش سازد، حکمت را (چون چشمه) در سینه‎اش جاى دهد و (سیل آسا) بر زبانش جارى کند».[29]

حضرت امام خامنه‌ای مدظله‌العالی هم فرموده‌اند:

تقوا (همان عمل به دانسته‌ها) مرکبى است که مى‎تواند ما را به آن منازل عالى برساند: «و اتّقوا الله لعلّکم تفلحون»؛ «فاتّقوا اللَّهَ لعلّکم ترحمون»؛ «و اتّقوا الله و یعلّمکم‎ الله». علم و هدایت و رحمت الهى بر اثر تقوا از سوى خداوند به انسان عطا مى‎شود.[30]

عارف ربانى، حضرت آیت‌الله ‎بهجت در دستورالعمل‎هاى خود به طالبان حقیقت بر این قانون الهى بسیار تأکید مى‎ورزید، به عنوان نمونه فرموده است:

«آیا مى‎دانید که هر که عمل کرد به معلومات خودش، خداوند مجهولات او را معلوم مى‎فرماید؟ آن چیزهایى را که مى‎داند اگر عمل کند، آن چیزهایى را که نمى‎داند مى‎فهمد ... وقتى به آن‎ها عمل کردى، روشن مى‎شود. به همان دلیلى که این‎ها را براى شما روشن کرد، آن‎هاى دیگر را هم روشن مى‎کند».[31]

«استاد، علم است و معلّم، واسطه است. عمل به معلومات بنمایید و معلومات را زیر پا نگذارید، کافى است».[32]

«آن‌چه مى‎دانید عمل کنید، و در آن‌چه نمى‎دانید احتیاط کنید تا روشن شود، و اگر روشن نشد، بدانید که بعضى معلومات را زیر پا گذاشته‎اید. طلب موعظه از غیر عامل، محل اعتراض است. قطعاً مواعظى را که شنیده‎اید و مى‎دانید، عمل نکردید وگرنه روشن بودید».[33]

«اگر دید باز هم توقف دارد، بداند ـ به طور یقین ـ بعضى از معلومات را زیر پا گذاشته است. کفشش ریگ دارد؛ خوب دقت نکرده که این ریگ را خارج کند».[34]

براى درک بهتر از این واقعیت شگرف، راننده‎اى را در نظر بگیریم که قصد دارد در تاریکى شب به مسافرت رود. لامپ‎هاى اتومبیل، تنها مسافت بیست مترى پیش روى او را روشن کرده و راننده فراتر از این مسافت، دید ندارد. اگر این شخص، به بهانه این که تمام مسیر جاده در معرض دید او نیست از حرکت باز ایستد، آیا در نظر خردمندان محکوم نمى‎شود؟

روش عاقلانه این است که با استفاده از همین روشنایى حرکت کند و پیش رود. اگر این مسیر روشن را طى کند، بیست مترِ بعدى براى او معلوم مى‎شود. از اوّل نمى‎توان انتظار داشت کل مسیر، روشن و تابناک باشد و حرکت را نمى‎توان متوقف بر چنین انتظارى نمود. حرکت را باید با مقدار مسلّم آغاز کرد.

کسى که آدرس منطقه‎اى دور دست را مى‎پرسد، نباید توقّع داشته باشد تا پایان راه را قدم به قدم براى او ترسیم کنند. جاده اوّلیه را نشانش مى‎دهند و به او مى‎گویند: «پیش رو، به دو راهى که رسیدى، آن جا بپرس یا تابلوهاى نصب شده بر سر دو راهى، مسیر حرکت آینده تو را روشن مى‎کند». در هر صورت، این مرحله نخست را باید طى کنى تا مرحله دوم را بیابى، و مرحله دوم را باید طى کنى تا توان درک مرحله بعد را داشته باشى.

بله؛ اگر از ابتدا براى تو معلوم نیست که این جاده تو را به هدف مى‎رساند یا نه، نباید در آن پا بگذارى؛ ولى اگر اطمینان دارى از همین جاده، باید رفت، و نمى‎دانى پس از رسیدن به دو راهى چه باید کرد، این مقدار معلوم را طى کن، به دو راهى که رسیدى، براى تو معلوم خواهد شد.

گاهى انسان با دست یافتن بر کتابى یا آشنایى با شخصى یا شنیدن مطلبى، از خطر بزرگى رهایى مى‎یابد و سرنوشت آینده‎اش بیمه مى‎شود. برخی این حادثه را یک اتّفاق مى‎بینند؛ در حالى که این مقدّرات، به اعمال اختیارى ما گره خورده و برخاسته از عمل ما است. حوادث ریز و درشت جهان هستى، از دست کارگردان حکیم خارج نمى‎شود. این رخدادهاى به ظاهر تصادفى، در پشت پرده هستى به تناسب عمل ما تهیه و تولید شده و تنها با تغییر روّیه ما، تغییر مى‎کند.

«إِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‎ ـ خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتى) را تغییر نمى‎دهد مگر آن‌که آنان آن‌چه را در خودشان است تغییر دهند».(رعد/11)

به عبارت دیگر خداوند برای افزایش علم ما که نتیجه عمل به دانسته‌ها است از روش‌های مستقیم و غیر مستقیم استفاده می‌فرماید.

«وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ‎ ـ و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‎کند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‎دهد».(طلاق/2و3)

1/2ـ تقوا و حکمت عملى‎

استاد شهید حضرت آیت الله مطهری رضوان الله تعالی علیه فرموده‌اند:

آن حکمتى که به اصطلاح مولود تقواست و آن روشنى و فرقانى که در اثر تقوا پیدا مى‎شود حکمت عملى است نه حکمت نظرى.

حکما اصطلاحى دارند که عقل را تقسیم مى‎کنند به دو قسم: عقل نظرى و عقل عملى. البته مقصود این نیست که در هر کسى دو قوّه عاقله هست، بلکه مقصود این است که قوّه عاقله انسان دو نوع محصول فکر و اندیشه دارد که از اساس با هم اختلاف دارند: افکار و اندیشه‎هاى نظرى، و افکار و اندیشه‎هاى عملى.

همین قدر به اجمال عرض مى‎کنم که عقل نظرى همان است که مبناى علوم طبیعى و ریاضى و فلسفه الهى است. این علوم، همه در این جهت شرکت دارند که کار عقل در آن علوم قضاوت درباره واقعیت‌هاست که فلان شى‎ء این‎طور است و یا آن‎طور؟ فلان اثر و فلان خاصیت را دارد یا ندارد؟ آیا فلان معنا حقیقت دارد یا ندارد؟

و اما عقل عملى آن است که مبناى علوم زندگى است، مبناى اصول اخلاقى است، و به قول قدما مبناى علم اخلاق و تدبیر منزل و سیاست مُدُن است. در عقل عملى، مورد قضاوت واقعیتى از واقعیت‌ها نیست که آیا این‎چنین است یا آن‎چنان؟ مورد قضاوت، وظیفه و تکلیف است: آیا «باید» این کار را بکنم یا آن کار را؟ این‎طور عمل کنم یا آن‎طور؟ عقل عملى همان است که مفهوم خوبى و بدى و حسن و قبح و باید و نباید و امر و نهى و امثال این‌ها را خلق مى‎کند. راهى که انسان در زندگى انتخاب مى‎کند مربوط به طرز کار کردن و طرز قضاوت عقلى عملى اوست و مستقیماً ربطى به طرز کار و طرز قضاوت عقل نظرى وى ندارد.

این‌که در آثار دینى وارد شده که تقوا عقل را روشن مى‎کند و دریچه حکمت را به روى انسان مى‎گشاید ـ همچنان که لحن خود آن‌ها دلالت دارد ـ همه مربوط به عقل عملى است، یعنى در اثر تقوا انسان بهتر درد خود و دواى خود و راهى که باید در زندگى پیش بگیرد مى‎شناسد؛ ربطى به عقل نظرى ندارد، یعنى مقصود این نیست که تقوا در عقل نظرى تأثیرى دارد و آدمى اگر تقوا داشته باشد بهتر دروس ریاضى و یا طبیعى را مى‎فهمد و مشکلات آن علوم را حل مى‎کند. حتى در فلسفه الهى نیز تا آن‌جا که جنبه فلسفه دارد و سر و کارش با منطق و استدلال است و [انسان‎] مى‎خواهد با پاى استدلال گام بردارد و مقدمات در فکر خود ترتیب مى‎دهد تا به نتیجه برسد همین‎طور است. در نوعى دیگر از معارف ربوبى، تقوا و پاکى و مجاهدت تأثیر دارد ولى آن‌جا دیگر پاى عقل نظرى و فلسفه و استدلال و منطق و ترتیب مقدمات و سلوک فکرى از نتیجه به مقدمه و از مقدمه به نتیجه در میان نیست.

مقصود این است: این حقیقت که بیان شده که تقوا موجب ازدیاد حکمت و ازدیاد بصیرت و روشن‌بینى مى‎شود ناظر به مسائل نظرى و عقل نظرى نیست، و شاید علت این‌که در نظر بعضى‎ها قبول این مطلب این‎قدر مشکل آمده همین است که این مطلب را به حدود عقل نظرى توسعه داده‎اند.

و اما نسبت به عقل عملى البته مطلب همین‎طور است و مى‎توان گفت قبل از هر استدلال و تقریبى، تجربه گواه این مطلب است. واقعاً تقوا و پاکى و رام کردن نفس امّاره در روشن بینى و اعانت به عقل تأثیر دارد ولى البته نه به این معنى که عقل فى‌المثل به منزله چراغ است و تقوا به منزله روغن آن چراغ، و یا این‌که دستگاه عقل به منزله یک کارخانه مولّد روشنایى است که فعلًا فلان مقدار کیلو وات برق مى‎دهد و تقوا که آمد فلان مقدار کیلو وات دیگر بر برق این کارخانه مى‎افزاید. نه، این طورها نیست، طور دیگر است. براى توضیح مقدمه‎اى عرض مى‎کنم:

2/2ـ دشمن دشمنان عقل‎

از کلمات على علیه‌السلام است: «اصْدِقاؤُکَ ثَلاثَةٌ وَ اعْداؤُکَ ثَلاثَةٌ»[35] یعنى تو سه نوع دوست و سه نوع دشمن دارى. «فَاصْدِقاؤُکَ: صَدیقُکَ وَ صَدیقُ صَدیقِکَ وَ عَدُوُّ عَدُوِّکَ» یعنى دوستان تو یکى آن کس است که مستقیماً دوست خود توست، دومى دوستِ دوست توست، سومى دشمنِ دشمن توست. «وَ اعْداؤُکَ: عَدُوُّکَ وَ عَدُوُّ صَدیقِکَ وَ صَدیقُ عَدُوِّکَ» دشمنان تو عبارت است از آن که مستقیماً با خود تو دشمن است، و آن کس که دشمن دوست توست، و آن کس که دوست دشمن توست.

مقصودم از نقل این کلام این بود که یکى از انواع دوستان، دشمنِ دشمن است.

علت این‌که دشمنِ دشمن به منزله‌ی دوست خوانده شده این است که دشمن را ضعیف مى‎کند و دست وى را مى‎بندد و از این راه به انسان کمک مى‎کند. این خود یک حساب و قاعده‎اى است که دشمنِ دشمن مانند دوست است، آدمى را تقویت‎ مى‎کند.

این قاعده که در افراد جارى است، در حالات و قواى معنوى انسان هم جارى است. قواى معنوى انسان در یکدیگر تأثیر مى‎کنند، و احیاناً تأثیر مخالف مى‎نمایند و اثر یکدیگر را خنثى مى‎کنند. این مطلب جاى انکار نیست. در قدیم و جدید به تضادى که کم و بیش بین قواى مختلفه وجود انسان هست توجه شده، و این خود داستان مفصلى دارد.

3/2ـ راز تأثیر تقوا در روشن بینى‎

یکى از حالات و قوایى که در عقل انسان یعنى در عقل عملى انسان، یعنى در طرز تفکر عملى انسان که مفهوم خوب و بد و خیر و شرّ و درست و نادرست و لازم و غیر لازم و وظیفه و تکلیف و این‌که الآن چه مى‎بایست بکنم و چه نمى‎بایست بکنم و این‌گونه معانى و مفاهیم را بسازد تأثیر دارد، طغیان هوا و هوس‎ها و مطامع و احساسات لجاج‎آمیز و تعصب‎آمیز و امثال این‌هاست، زیرا منطقه و حوزه عقل عملى انسان به دلیل این‌که مربوط به عمل انسان است همان حوزه و منطقه احساسات و تمایلات و شهوات است. این امور اگر از حد اعتدال خارج شوند و انسان محکوم این‌ها باشد نه حاکم بر این‌ها، در برابر فرمان عقل فرمان مى‎دهند، در برابر نداى عقل و وجدان فریاد و غوغا مى‎کنند، براى نداى عقل حکم پارازیت را پیدا مى‎کنند، دیگر آدمى نداى عقل خویش را نمى‎شنود، در برابر چراغ عقل گرد و غبار و دود و مه ایجاد مى‎کنند، دیگر چراغ عقل نمى‎تواند پرتوافکنى کند.

به عنوان مثال ما که در این فضا الآن نشسته‎ایم و مى‎گوییم و مى‎شنویم و مى‎بینیم، به حکم این است که یک نفر سخن مى‎گوید و دیگران سکوت کرده‎اند، چراغ‌ها نور مى‎دهند و فضا هم صاف و شفاف است. ولى اگر در همین فضا با این یک نفر سایرین هم هرکس براى خودش حرفى بزند و با صداى بلند آوازى بخواند بدیهى است که حتى خود گوینده هم نداى خود را نخواهد شنید، و اگر این فضا پر از دود و غبار باشد کسى کسى را نخواهد دید.

براى مثال جوان محصلى را در نظر مى‎گیریم. این جوان از مدرسه برگشته فکر مى‎کند لازم است درس‌هایش را حاضر کند، براى این کار چندین ساعت بنشیند و بخواند و بنویسد و فکر کند، زیرا بدیهى است نتیجه لاقیدى و تنبلى مردود شدن و جاهل ماندن و عقب ماندن و هزارها بدبختى است. این نداى عقل اوست. در مقابل این ندا ممکن است فریادى از شهوت و میل به گردش و چشم‎چرانى و عیاشى در وجود او باشد که او را آرام نگذارد. بدیهى است که اگر این فریادها زیاد باشد، جوان نداى عقل خود را نشنیده و چراغ فطرت را ندیده مى‎گیرد و با خود مى‎گوید فعلاً برویم خوش باشیم تا ببینیم بعدها چه مى‎شود.

پس این‌گونه هواها و هوس‌ها اگر در وجود انسان باشند تأثیر عقل را ضعیف مى‎کنند، اثر عقل را خنثى مى‎کنند، و به تعبیر دیگر این هوا و هوس‎ها با عقل آدمى دشمنى مى‎ورزند.

پس توجه به این مطلب لازم است که حالات و قواى معنوى انسان به حکم تضاد و تزاحمى که میان بعضى با بعضى دیگر است در یکدیگر تأثیر مخالف مى‎کنند و تقریباً اثر یکدیگر را خنثى مى‎کنند، و به عبارت دیگر با یکدیگر دشمنى و حسادت مى‎ورزند. از آن جمله است دشمنى هوا و هوس با عقل.

از همین جا معناى تأثیر تقوا در تقویت عقل و ازدیاد بصیرت و روشن بینى روشن مى‎شود. تقوا نه سوهان است و نه سنباده و نه روغن چراغ. تقوا دشمنِ دشمن عقل است، از نوع سومِ دوستانى است که على علیه‌السلام فرمود: «وَ عَدُوُّ عَدُوِّکَ». ملکه تقوا که آمد، دشمن عقل را که هوا و هوس است رام و مهار مى‎کند، دیگر نمى‎گذارد اثر عقل را خنثى کند، گرد و غبار برایش به وجود آورد، پارازیت ایجاد کند.

حقیقت سرایى است آراسته

هوى و هوس گرد برخاسته

نبینى که جایى که برخاست گرد

نبیند نظر گر چه بینا است مرد[36]

پس معلوم شد که تقوا واقعاً تأثیر دارد در طرز تفکر و طرز قضاوت انسان، ولى نوع تأثیرش این است که جلو تأثیر دشمن را مى‎گیرد و از این راه دست عقل را باز مى‎کند و به وى آزادى مى‎دهد: «عِتْقٌ مِنْ کُلِّ مَلَکَةٍ»

اگر انسان در هر چیزى شک کند در این مطلب نمى‎تواند شک کند که خشم و شهوت و طمع و حسد و لجاج و تعصب و خودپسندى و نظایر این امور آدمى را در زندگى کور و کر مى‎کند. آدمى پیش هوس کور و کر است. آیا مى‎توان در این مطلب شک کرد که یکى از حالات عادى و معمولى بشر این است که عیب را در خود نمى‎بیند و در دیگران مى‎بیند و حال آن‌که خودش بیشتر به آن عیب مبتلاست؟ آیا علت این نابینایى نسبت به عیب خود جز عُجب و خودپسندى و مغرورى چیز دیگرى هست؟ آیا تردیدى هست که مردمان متقى که مجاهده اخلاقى دارند و بر عجب و طمع و سایر رذائل نفسانى فائق آمده‎اند بهتر و روشن‎تر عیب خود و درد خود را درک مى‎کنند؟ و آیا براى انسان علم و حکمتى مفیدتر از این‌که خود را و عیب خود را و راه اصلاح خود را بشناسد وجود دارد؟

اگر توفیقى پیدا کنیم که با نیروى تقوا نفس امّاره را رام و مطیع نماییم، آن‎وقت خواهیم دید چه خوب راه سعادت را درک مى‎کنیم و چه خوب مى‎فهمیم و چه روشن مى‎بینیم و چه خوب عقل ما به ما الهام مى‎کند. آن‎وقت مى‎فهمیم که این مسائل چندان هم پیچیده و محتاج به استدلال نبوده، خیلى واضح و روشن بوده، فقط غوغاها و پارازیت‌ها نمى‎گذاشته‎اند که ما تعلیم عقل خود را بشنویم.[37]

4/2ـ تقابل شیطان و تقوا

حضرت امام خامنه‌ای مدظله‌العالی فرموده‌اند:

مسئله، مسئله‎ى تقابل شیطان و تقابل تقوا است. کار شیطان اغوا کردن است؛ اغوا یعنى چه؟ یعنى ایجاد اختلال در دستگاه محاسبه‎ى شما ـ شیطان این است دیگر ـ نقطه‎ى مقابل، کارکرد تقوا است؛ سعى شیطان این است که شما را اغوا کند، یعنى دستگاه عقل را، دستگاه فطرت را، دستگاه سنجش صحیح را که در وجود انسان گذاشته شده است، از کار بیندازد؛ یعنى انسان را دچار خطاى در محاسبه کند.

کار تقوا نقطه‎ى مقابل است: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً»(انفال/29) تقوا به شما فرقان، یعنى آگاهى براى جدا کردن حق از باطل را مى‎دهد. در آیه‎ى شریفه‎ى دیگر [مى‎فرماید]: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ‎ اللَّهُ»(بقره/282) تقوا موجب این است که خداى متعال دریچه‎هاى دانش را، آگاهى را، دانایى را به روى شما باز کند.[38]

5/2ـ پیوند با معلّم حقیقی

حضرت آیت‌الله‌ جوادی آملی حفظه‌الله فرموده‌اند:

در آیه «و اتَّقوا اللّهَ و یُعَلِّمُکُمُ اللّهُ» گرچه «یعلّمکم» جواب «إتّقوا» نیست، وگرنه مجزوم می‎شد؛ امّا سیاق نشان می‎دهد که تقوا با تعلیم الهی رابطه دارد، بنابراین تعلیم الهی و بصیرت دینی، هر دو نتیجه تقوا و نمودی از شکوفایی فطرت انسانی در پرتو تعلیم دینی است. [39]

قرآن کریم برای استنتاج‎های فکری و اجتهادی و نیز دریافت‎های حضوری و شهودی راه مناسبی گذارده است: «و اتَّقوا اللهَ و یُعَلِّمُکُمُ الله»؛ «إن تَتَّقوا اللهَ یَجعَل لَکُم فُرقاناً». یعنی روح پاک می‎تواند دانش‎های حصولی و نیز بینش‎های شهودی مطابق با واقع را به دست آورد. [40]

بهره‎گیری عمیق علمی از قرآن کریم و فهمیدن معارف بلند آن، مشروط است به ارتباط و پیوند با معلّم حقیقی قرآن که همانا خداوند رحمان است «الرحمن علم القرآن» علم قرآن همراه با رحمت خدای سبحان است و رحمت خاصّه خداوند شامل حال متّقین می‎گردد. «و اتقوا الله و یعلمکم الله» قرآن کریم می‎فرماید شما تقوا را لباس طهارت روح خود کنید که بهترین لباس است: «و لباس التقوی ذلک خیر» و خداوند نیز به شما علم عطا می‎کند.[41]

3ـ نتیجه عمل نکردن به دانسته‌ها

کسى که به دانسته‌های خود عمل نمى‎کند، علاوه بر این که از به دست آوردن علم محروم مى‎شود، با یک خطر سهمگین نیز مواجه است که از دست دادن یافته‎ها است. همان‌طور که با عمل به یقینیات امور مشتبه، یقینى مى‎شود؛ با عمل نکردن به یقینى‎ها، امور یقینى مشتبه مى‎گردد. آن‌کس که به حقیقتى دست یافته است، باید با عمل خود، شکرگزار این نعمت باشد وگرنه آن را از دست خواهد داد. آن کس که عمل نمى‎کند، در وجود خود، ابهام و ظلمت مى‎آفریند؛ یعنى پس از این که به صحت، حقانیت یا فایده کارى یقین یافت، دوباره در آن تردید مى‎کند.

این فرایند را مى‎توان این‌گونه بیان کرد:

کسى که مى‎داند و خلاف دانسته خود عمل مى‎کند از دلخواه خود پیروى کرده است. او در حقیقت نتوانسته است از هواى نفس خود دست بردارد و «خوب» را بر «خوش» ترجیح دهد. این ضعف و ناتوانى در مخالفت با خواهش نفس، بسیار ناموجّه و در نظر شخص، بى‎درنگ محکوم است. انسان، براى نجات از این محکومیت، به توجیه حرکت خود مى‎پردازد و با فلسفه‌بافى و استدلال‎تراشى، در حق جلوه‎دادن تصمیم خود و نجات از عذاب وجدان مى‎کوشد. همین تلاش نامبارک، آرام آرام چهره حقیقت را غبارآلود کرده و تردید مى‎آفریند. در این موقعیت، شخص، بافته‎هاى خود را باور و یافته‎هاى خود را از دست داده و از مسیر هدایت گمراه شده است.

«وَ لا تَتّبِعِ الهَوى فَیُضِلَّکَ عَن سَبیلِ الله ـ از خواسته دل پیروى مکن که تو را از راه خدا گمراه مى‎کند».(ص/26‎)

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود:

«من اتبع هواه اعماه و أصمه و أذله و أضله‎ ـ هر کس از دل‌خواه خود متابعت نماید، [این متابعت یا هواى نفس‎] او را کور و خوار و گمراه مى‎کند».[42]

«آفة العقل الهوى‎ ـ آفت عقل، هواى نفس است».[43]

پیامبر اکرم صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم فرمود:

«وَ أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى دَاوُدَ ع أَنَّ أَهْوَنَ مَا أَنَا صَانِعٌ بِعَبْدٍ غَیْرِ عَامِلٍ بِعِلْمِهِ مِنْ‎ سَبْعِینَ‎ عُقُوبَةً بَاطِنِیَّةً أَنْ أُخْرِجَ مِنْ قَلْبِهِ حَلَاوَةَ ذِکْرِی ـ خداى تعالى به داود علیه‌السلام وحى فرمود که: کمترین عقوبت از هفتاد عقوبت باطنى من نسبت به بنده‌ای که به علمش عمل نمى‎کند، این‎ است‎ که‎ شیرینى‎ ذکرم‎ را از قلبش‎ خارج‎ مى‎کنم»‎.[44]

این بزرگ‌ترین مصیبت برای انسان است که از مناجات با خدای خویش لذّت نبرد.

حضرت موسی علیه‌السّلام برای مناجات با خدا می‌رفت، یک بی‌ادبی به او گفت: «از طرف من به خدا بگو: چقدر گناه کنم و تو کیفر نکنی؟!»

حضرت موسی علیه‌السّلام رفت، مناجات کرد و قصد بازگشت داشت که از سوی خدای متعال خطاب شد: «چرا پیام بنده‌ام را نمی‌رسانی؟»

عرض کرد: «خدایا تو می‌دانی او چه گفت».

خداوند فرمود: «به او بگو: بالاترین بلا را بر تو نازل کرده‌ام و تو نمی‌فهمی! بلا و کیفر تو این است که از مناجات با من لذّت نمی‌بری و تو توجّه به این مصیبت نداری».[45]

و نیز از حضرت امام جعفر صادق علیه‌السّلام مروى است که: خداى تعالى مى‎فرماید: «هر بنده که خواهش نفس خود را بر طاعت من اختیار نمود کمتر چیزى که به او مى‎کنم او را از لذّت مناجات خود محروم مى‎سازم».[46]