نویسنده: سعید کنجانی

.حافظه چیست؟.

حافظه که استعدادی خدادادی خوانده می‌‌شود، نیرویی است که اساس یادگیری انسان را تشکیل می‌‌دهد و می‌‌‌توان گفت بدون داشتن حافظه، تعلیم و تربیت و یادگیری معنا نخواهد داشت؛ زیرا هر آموزه‌ی علمی یا تربیتی که به فرد آموزش داده شود به‌خاطر فقدان حافظه، فراموش شده و عملیاتی نمی‌‌شود. اگر این نیروی خدادادی از زندگی انسان حذف شود از انجام ساده‌ترین کارها مانند خوردن، پوشیدن، سخن گفتن و ... ناتوان است و حتی نمی‌‌‌تواند درباره‌ی خود بیندیشد و برای خود برنامه‌ای تنظیم نماید. از این روی حافظه یکی از مهم‌ترین نعمت‌هایی است که خداوند به بشر عطا فرموده است که به‌طور معمول از توجه به این نعمت بزرگ غافل هستیم.

امام صادق علیه‌السلام در حدیث مفضّل به این نعمت بزرگ الهی اشاره نموده و فرموده‌اند:

«آیا اندیشیده‌ای‌که اگر انسان از میان این‌ ویژگی‌ها، فقط حافظه را کم داشت، حال و روزش چگونه بود‌؟ و اگر موضوعات سودمند و زیان‌بار و گرفته‌ها و داده‌ها و دیده‌ها و شنیده‌های خود را در حافظه‌اش نگه نمی‌داشت چه اختلالاتی در کارها و زندگی و تجربیاتش به‌وجود می‌آمد؟ ... اگر راهی را بارها و بارها می‌پیمود، باز آن را گم می‌کرد، اگر همه عمرش را درس می‌خواند، دانشی را به خاطر نمی‌سپرد، به دینی اعتقاد نمی‌یافت و از تجربه‌ای بهره‌مند نمی‌شد و نمی‌توانست از گذشته‌ها کم‌ترین‌ عبرتی بگیرد، به‌طور کلی سزاوار بود که از انسان بودن یکسره خارج شود. ...بالاتر از نعمتِ حافظه برای انسان، نعمتِ فراموشی است‌؛ زیرا اگر فراموشی نبود، هیچ‌کس هیچ مصیبتی را از یاد نمی برد.»[1]

تعریف حافظه

روانشناسان تعاریف مختلف و گوناگونی از حافظه ارائه داده‌اند که ما به ذکر یک مورد از این تعاریف بسنده می‌‌‌کنیم. یان کریستنسن و همکارانش حافظه را چنین تعریف کرده‌اند:

«حافظه، قدرت به‌خاطر سپاری رویدادها و اطلاعات و یادآوری آن‌هاست.»[2]

.مراحل حافظه.

وقتی انسان بخواهد مطالبی را به ذهن بسپارد باید مراحلی را سپری کند که روانشناسان سه مرحله را برشمرده‌اند: مرحله رمزگردانی اطلاعات، مرحله اندوزش یا ذخیره‌‌سازی اطلاعات و مرحله بازیابی اطلاعات.

1ـ رمزگردانی

اطلاعات خارجی از طریق حواس ما به خصوص حس بینایی و شنوایی دریافت می‌‌شوند و از طریق سلسله اعصاب به مرکز حافظه در مغز می‌‌رسند. این اطلاعات در طی مسیر انتقال تا مغز دچار تغییرات فیزیکی و شیمیایی شده و در نهایت در مرکز حافظه در مغز به شکل کد یا نشانه ذخیره می‌‌‌گردند، نظیر آن‌چه که در رایانه اتفاق می‌‌‌افتد. زیرا اطلاعات ورودی در رایانه به شکل 0 و 1 درآمده و ذخیره می‌‌‌گردند.

2ـ‌ اندوزش یا ذخیره‌سازی اطلاعات

پس از آن‌که اطلاعات به صورت رمز در مغز جای گرفت، می‌‌توان آن‌را برای مدت طولانی حفظ کرد و نگاه داشت. راه‌کار حفظ و ذخیره‌سازی اطلاعات در حافظه، تکرار است. بنابراین تکرار اطلاعات موجب اندوزش آن می‌‌شود.

3ـ بازیابی اطلاعات

هدف از ذخیره اطلاعات آن است که در زمان مناسب بتوان از این اطلاعات بهره‌مند شد. به این عمل، یعنی بازگرداندن اطلاعات از حافظه بلند مدت به حافظه کوتاه مدت (حافظه کاری) بازیابی اطلاعات گفته می‌‌شود. حافظه خوب داشتن به آن است که انسان به بخش عظیمی از اطلاعات ذخیره شده در حافظه بلند مدت خود دسترسی داشته باشد و در مواقع ضروری، آن اطلاعات را برای استفاده به حافظه کوتاه مدت خود آورد.[3]

تذکر: فراموشی می‌‌تواند در هر یک از مراحل سه گانه فوق اتفاق بیفتد. نکته جالب توجه آن‌که بنا بر پژوهش‌هایی که در زمینه ساختار زیست‌شناسی حافظه انجام گرفته، دریافته‌اند طی مرحله رمزگردانی بیشتر نیم‌کره چپ مغز و در جریان بازیابی، بیشتر نیم‌کره راست مغز فعال می‌‌شود.

.راه‌های تقویت حافظه از دیدگاه روایات.

در آثار اسلامی توجه زیادی به علم و دانش و یادگیری و راه‌های تقویت ذهن و حافظه شده است که برخی از آن‌ها خواندن اذکار با توجه و تدبر است و بعضی دیگر استفاده از خوراکی‌ها و قسمتی موارد دیگر است. در زیر در سه دسته‌بندی به برخی از آن‌ها اشاره می‌‌‌نماییم:

...الف) گفتنی‌ها...

اول ـ گ1) قرائت قرآن

در روایات متعددی تلاوت قرآن، عامل تقویت حافظه و از بین رفتن فراموشی دانسته شده است:

امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرموده‌اند:

«ثَلَاثٌ‌ یَذْهَبْنَ‌ بِالْبَلْغَمِ‌ وَ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ السِّوَاکُ وَ الصَّوْمُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآن ـ‌ سه چیز است که بلغم را از بین برده و حافظه را زیاد می‌‌‌کنند؛ مسواک زدن، روزه گرفتن و قرائت قرآن.»[4]

امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:

«ثَلَاثٌ‌ یُذْهِبْنَ‌ النِّسْیَانَ‌ وَ یُحْدِثْنَ الذُّکْرَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ السِّوَاکُ وَ الصِّیَام ـ سه چیز فراموشی را از بین می‌‌‌برد و حافظه می‌‌‌آورد: تلاوت قرآن، مسواک زدن و روزه گرفتن.»[5]

دوم ـ گ2) صلوات

در روایتی از امام باقر علیه‌السلام چنین آمده:

«أَنَّ الْحَسَنَ ع أَجَابَ السَّائِلَ الَّذِی سَأَلَهُ عَنِ‌ الذُّکْرِ وَ النِّسْیَانِ‌ فَقَالَ إِنَّ قَلْبَ الرَّجُلِ فِی حُقٍّ وَ عَلَى الْحُقِّ طَبَقٌ فَإِنْ صَلَّى الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاةً تَامَّةً انْکَشَفَ ذَلِکَ الطَّبَقُ عَنْ ذَلِکَ الْحُقِّ فَأَضَاءَ الْقَلْبُ وَ ذَکَرَ الرَّجُلُ مَا کَانَ نَسِیَ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یُصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- أَوْ نَقَصَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِمُ انْطَبَقَ ذَلِکَ الطَّبَقُ عَلَى ذَلِکَ الْحُقِّ فَأَظْلَمَ الْقَلْبُ وَ نَسِیَ الرَّجُلُ مَا کَانَ ذَکَرَهُ ـ امام مجتبی علیه‌السلام در جواب شخصی که درباره‌ی عوامل یادآوری و فراموشی از او سؤال کرد چنین فرمود: قلب انسان درون ظرفی است که بر روی آن پرده و سرپوشی می‌‌‌باشد، هرگاه شخص بر محمّد و آل محمّد صلوات تام و کاملی فرستد، آن پرده کنار رفته و قلب وی روشن می‌‌‌گردد و شخص آن‌چه را که فراموش کرده است را به‌خاطر می‌‌‌آورد. امّا اگر وی صلوات نفرستد و یا صلواتِ ناقص بفرستد، آن سرپوش بر روی قلبش باقی مانده و قلب وی تاریک می‌‌‌ماند و آن چیزی را که در خاطر داشته است را فراموش می‌‌‌کند.»[6]

سوم ـ گ3) خواندن دعای تقویت حافظه

مرحوم حاج شیخ عباس قمی رضوان‌الله تعالی علیه در مفاتیح الجنان دعایی را از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نقل نموده که آن را جهت تقویت حافظه به امیرمؤمنان علیه‌السلام تعلیم فرموده‌اند و آن دعا این است:

«سُبْحَانَ‌ مَنْ‌ لَا یَعْتَدِی‌ عَلَى أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَأْخُذُ أَهْلَ الْأَرْضِ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ سُبْحَانَ الرَّءُوفِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فِی قَلْبِی نُوراً وَ بَصَراً وَ فَهْماً وَ عِلْماً إِنَّکَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیر ـ پاک و منزّه است خداوندى که بر اهل مملکت خود ستم و تجاوز روا نمى‌دارد، و منزّه است خدایى که اهل زمین را به انواع گوناگون عذاب، نمى‌گیرد، پاک و منزّه است خداوند رؤوف مهربان. خداوندا، در قلب من نور و بصیرت و فهم و آگاهى قرار ده، براستى که تو بر هر چیز توانایى»[7]

چهارم ـ گ4) دعای مطالعه[8]

یکی از چیزهایی که به یادگیری و تقویت ذهن کمک می‌کند، طلب یاری از خداوند و درخواست درک بهتر و فهم بیشتر مطالب است. این موضوع در متن دعای مطالعه آمده است.

« اَللَّهُمَّ اَخْرِجْنیِ مِنْ ظُلُماَتِ الْوَهْمِ وَ اَکُرِمْنیِ بِنوُرِ الْفَهْمِ اَللَّهُمَّ افْتَحْ عَلَیْنَا اَبْوَابَ رَحْمَتِکْ وَانْشُرْ عَلَیْنَا خَزَائِنَ عُلوُمِک بِرَحْمَتِکَ یَا اَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ـ خدایا مرا خارج نما از ظلمات وهم، و گرامی دار به نور فهم، خداوندا درهای رحمت خود را بر ما بگشا و نشر بده بر ما خزائن علومت را؛ به مهربانی و رحمتت ای مهربان‌ترین مهربانان.»[9]

پنجم ـ گ5) ذکر یا حی یا قیوم

کفعمی در مصباح از جناب شیخ شهاب‌الدین سهروردی علیه‌الرحمه نقل می‌‌‌کند که فرمود: «مَنْ کَانَ بَعِیدَ الذِّهْنِ قَلِیلَ الْحِفْظِ فَلْیَقُلْ کُلَّ یَوْمٍ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ- یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ فَلَا یَفُوتُ‌ شَیْئاً عِلْمُهُ وَ لَا یَئُودُهُ فَإِنَّهُ یَکْثُرُ حِفْظُهُ وَ یَقِلُّ نِسْیَانُه‌ ـ کسی که کند ذهن و کم حافظه است، هر روز بعد از نماز صبح، قبل از آن‌که سخنی بگوید اگر ذکر یا حی یا قیوم را بگوید، دیگر از دانسته‌هایش چیزی را از کف نمی‌دهد و از آن‌ها احساس خستگی نمی‌‌‌کند، حافظه‌اش زیاد و فراموشی‌اش کم خواهد شد.»[10]

تذکر: اگرچه گفتن ذکر یا حی یا قیوم برای تقویت حافظه از معصومین علیهم‌السلام به ما نرسیده است، اما با توجه به این‌که جناب شیخ شهاب‌الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق از حکما و علمای بزرگ است، عمل به دستور فوق خالی از منفعت نخواهد بود.

...ب) خوردنی‌ها...

ششم ـ خ1) نوشتن سوره حدید

در روایت شریفه‌ای که طبق فرمایش محدث نوری رحمت‌الله‌علیه منسوب به امام صادق علیه‌السلام است چنین آمده است: «الْحَشْرُ مَنْ کَتَبَهَا فِی‌ جَامِ‌ زُجَاجٍ‌ وَ غَسَلَهَا بِمَاءِ الْمَطَرِ وَ شَرِبَهَا یُرْزَقُ الْحِفْظَ وَ الْفِطْنَةَ ـ هر کس که سوره‌ی حشر را در جامی از شیشه بنویسد و آن را با آب باران بشوید و بنوشد، حافظه و زیرکی، روزیش خواهد شد.»[11]

هفتم ـ خ2) خوردن عسل

عسل دارای خواص بسیار زیادی است و در قرآن نیز از آن نام برده شده است:

«ثمُ‌ کلُِى مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِى سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یخَْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مخُّْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ إِنَّ فىِ ذَالِکَ لاََیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون ـ سپس از تمام ثمرات (و شیره گل‌ها) بخور و راه‌هایى را که پروردگارت براى تو تعیین کرده است، به‌راحتى بپیما! از درون شکم آن‌ها، نوشیدنى با رنگ‌هاى مختلف خارج مى‌شود که در آن، شفا براى مردم است به یقین در این امر، نشانه روشنى است براى جمعیّتى که مى‌اندیشند.» (نحل/69)

از جمله خواص عسل تقویت حافظه است. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرموده‌اند:

«ثَلَاثَةٌ یَزِدْنَ‌ فِی‌ الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ‌ بِالْبَلْغَمِ‌ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَان‌ ـ سه چیز قدرت حافظه را مى‌افزاید و بلغم را از بین می‌‌برد: قرائت قرآن و خوردن عسل و جویدن کندر.»[12]

امام رضا علیه‌السلام نیز فرموده‌اند:

«فِی الْعَسَلِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ مَنْ لَعِقَ لَعْقَةَ عَسَلٍ عَلَى الرِّیقِ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ یَکْسِرُ الصَّفْرَاءَ وَ یَقْطَعُ الْمِرَّةَ السَّوْدَاءَ وَ یُصَفِّی الذِّهْنَ وَ یُجَوِّدُ الْحِفْظَ إِذَا کَانَ مَعَ اللُّبَانِ الذَّکَر ـ در عسل، درمان هر دردى است. هر کس ناشتا یک قاشق عسل بخورد این عسل، بلغم را پایان مى‌دهد، صفرا را فرو مى‌نشانَد، مانع از تلخه سیاه (سودا) مى‌شود و ذهن را صفا مى‌بخشد، و اگر که همراه با کُندُر خورده شود، حافظه را نکو مى‌سازد.»[13]

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرموده‌اند:

«مَنْ‌ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْیَأْکُلِ الْعَسَلَ‌ ـ هر کس که خواهان حافظه است، عسل بخورد.»[14]

هشتم ـ خ3) خوردن مویز

به حبه‌های درشت خشک شده‌ی انگور سیاه، "مویز" گفته می‌‌‌شود. این عضو خشکبار از نظر شکل ظاهری و رنگ با کشمش متفاوت، ولی از نظر خواص تا حد زیادی شبیه آن است. مویز بر اثر خشک شدن خواص خود را از دست نمی‌‌‌دهد و حتی اثر نیروبخش آن بیشتر می‌‌‌شود. خوردن مویز باعث تقویت حافظه است.

امام رضا علیه‌السلام فرموده‌اند:

«مَنْ‌ أَرَادَ أَنْ‌ یَزِیدَ فِی‌ حِفْظِهِ‌ فَلْیَأْکُلْ سَبْعَ مَثَاقِیلَ زَبِیباً بِالْغَدَاةِ عَلَى الرِّیق ـ هر کس که مى‌خواهد به حافظه‌اش افزوده شود، صبحگاهان در حالت ناشتا، هفت مثقال مویز بخورد.»[15]

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز فرموده‌اند:

«مَنْ أَدْمَنَ أَکْلَ الزَّبِیبِ عَلَى الرِّیقِ رُزِقَ‌ الْفَهْمَ‌ وَ الْحِفْظَ وَ الذِّهْنَ وَ نَقَصَ مِنَ الْبَلْغَم‌ ـ هر کس خوردن مَویز در حالت ناشتا را ادامه دهد، فهم و حافظه و ذهن قوی، روزىِ او شده و از بلغمِ او مى‌کاهد.»[16]

نهم ـ خ4) خوردن انار

خوردن انار همراه با پرده‌های درون آن باعث افزایش حافظه است. امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: «کُلُوا الرُّمَّانَ‌ بِشَحْمِهِ‌ فَإِنَّهُ‌ یَدْبُغُ‌ الْمَعِدَةَ وَ یَزِیدُ فِی‌ الذِّهْن ـ انار را با پیه  (پرده‌های درون) آن بخورید؛ چرا که معده را پاک نموده و حافظه را افزون مى‌کند.»[17]

دهم ـ خ5) خوردن به

خواص بسیار زیادی برای مصرف "به" در روایات آمده که از آن خواص می‌‌توان به تقویت حافظه اشاره نمود. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرموده‌اند:

«کُلُوا السَّفَرْجَلَ‌ فَإِنَّهُ‌ یَزِیدُ فِی‌ الذِّهْنِ‌ وَ یَذْهَبُ بِطَخَاءِ الصَّدْرِ وَ یُحَسِّنُ الْوَلَدَ وَ قَالَ مَنْ أَکَلَ سَفَرْجَلًا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ عَلَى الرِّیقِ صَفَا ذِهْنُهُ وَ امْتَلَأَ جَوْفُهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ وُقِیَ مِنْ کَیْدِ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِه ـ به بخوریدکه حافظه را زیاد مى‌کند، و خلط سینه را ببرد، و فرزند را زیبا گرداند. و فرمود: هر که سه روز ناشتا به بخورد، حافظه‌اش زیاد شود، و دلش از علم و حکمت سرشار گردد و از کیدشیطان در امان ماند.‌»[18]

یازدهم ـ خ6) جویدن (خوردن) کُندُر

کندر از گیاهانی است که برای جویدن و خوردن آن خواص زیادی در روایات ذکر شده شامل: محکم کردن پشت، زیاد کردن عقل، استحکام دندان‌ها، از بین بردن بوی بد دهان، نابود کننده بلغم، از بین برنده فراموشی و تقویت حافظه. امیرمؤمنان علیه‌السلام فرموده‌اند: سه چیز قدرت حافظه را مى‌افزاید و بلغم را می‌زداید: قرائت قرآن، و خوردن عسل، و جویدن کندر.»[19]

تاکنون پنج مورد از اموری که سبب تقویت حافظه هستند ذکر شد که در روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم این 5 مورد با هم ذکر شده‌اند. ایشان فرموده‌اند:

«خَمْسٌ‌ یَذْهَبْنَ‌ بِالنِّسْیَانِ‌ وَ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ السِّوَاکُ وَ الصِّیَامُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَان‌ ـ پنج چیز است که فراموشی را از بین برده و حافظه را افزایش داده و بلغم را از بین می‌‌برند: مسواک کردن، روزه گرفتن، قرائت قرآن، خوردن عسل و خوردن کندر.‌»[20]

دوازدهم ـ خ7) خوردن سرکه

امام رضا علیه‌السلام فرموده‌اند: «إِنَّ الْخَلَّ یَشُدُّ الذِّهْنَ‌ وَ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ ـ خوردن سرکه ذهن را تیز و عقل را افزون می‌‌‌کند.[21]

سیزدهم ـ خ8) خوردن کرفس

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرموده‌اند:

«عَلَیکُمْ بِالْکَرَفْسِ فَإِنَّهُ طَعَامُ إِلْیاسَ وَ الْیسَعِ وَ یوشَعَ وَ رُوِی أَنَّهُ یورِثُ الْحِفْظَ وَ یذَکِّی الْقَلْبَ وَ ینْفِی الْجُنُونَ وَ الْجُذَامَ وَ الْبَرَصَ ـ بر شما باد به کرفس که غذای الیاس و یسع و یوشع بود (و روایت شده است) که باعث توانایی حفظ، روشنی قلب و از بین رفتن جنون و جذام و پیسی است.»[22]

چهاردهم و پانزدهم ـ خ8و9) خوردن زنجبیل و خردل

امام رضا علیه‌السلام فرموده‌اند:

« مَنْ أَرَادَ أَنْ یَقِلَّ نِسْیَانُهُ وَ یَکُونَ حَافِظاً فَلْیَأْکُلْ فی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَ قِطَعِ زَنْجَبِیلٍ مُرَبًّى بِالْعَسَلِ وَ یَصْطَنِعْ بِالْخَرْدَلِ مَعَ طَعَامِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ ـ هر کس بخواهد فراموشى‌اش کم شود و داراى حافظه‌اى قوى شود، هر روز، سه قطعه زَنْجَبیل را به عسل درآمیزد و بخورد و در هر روز، با غذاى خویش، چیزى که با خَرْدَل تهیه شده نیز میل کند.»[23]

شانزدهم ـ خ10) استفاده از خوراکی‌های ترکیبی

در برخی روایات، ترکیب بعضی از خوردنی‌ها برای تقویت حافظه مفید دانسته شده که به ذکر یک روایت بسنده می‌‌‌نماییم.

امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرموده‌اند:

«مَنْ‌ أَخَذَ مِنَ‌ الزَّعْفَرَانِ‌ الْخَالِصِ‌ جُزْءاً وَ مِنَ السُّعْدِ جُزْءاً وَ یُضِیفُ إِلَیْهِمَا عَسَلًا وَ یَشْرَبُ مِنْهُ مِثْقَالَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنَّهُ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ شِدَّةِ الْحِفْظِ أَنْ یَکُونَ‌ سَاحِرا ـ کسی که زعفران خالص و سُعد را با مقدار مساوی بگیرد و با عسل بیامیزد و دو مثقالش را هر روز بیاشامد؛ بیم آن می‌رود که از شدّت قدرت حافظه، ساحر شود.»[24]

...ج) عملی‌ها...

هفدهم ـ ع1) نوشتن مطالب

نوشتن مطالب خوانده شده باعث حفظ و تثبیت آن‌ها در ذهن می‌‌شود. ابابصیر می‌‌‌گوید از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که حضرت فرمودند:

«اکْتُبُوا فَإِنَّکُمْ لَاتَحْفَظُونَ‌ حَتَّى تَکْتُبُوا ـ دانش را بنویسید زیرا آن را جز با نوشتن نمی‌‌‌توانید حفظ و نگهداری کنید.»[25]

هجدهم ـ ع2) روزه گرفتن

مطابق روایات شریفه روزه گرفتن آثار جسمی و روحی فراوانی دارد که از جمله‌ی آن‌ها تقویت حافظه است. دکتر فرامرز امیری متخصص مغز و اعصاب، معتقد است روزه گرفتن افزایش حافظه را در پی دارد. ایشان می‌‌‌گوید:«یکی از مشکلات شایعی که با بیمارانمان به خصوص در سطح شهر تهران داریم این است که جوانان دچار فراموشی و کاهش حافظه می‌‌‌شوند و این فراموشی به‌طور معمول به علت اضطراب است، به‌طوری که نَود درصد بیمارانی که به متخصصین مراجعه می‌‌‌کنند به علت بیماری‌های مغز و اعصاب نیست، بلکه به علت مشکلات روحی، فشارهای عصبی، تنش‌ها و اضطراب‌ها است. به همین دلیل ثابت شده است که فعالیت‌های هدف‌دار مثل روزه گرفتن، سبب می‌‌‌شود که فرد فعالیت‌های منظم روزانه داشته باشد و این نظم سبب کاهش اضطراب و بالطبع آن افزایش حافظه می‌‌‌شود.»[26]

امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: «سه چیز فراموشی را از بین می‌‌‌برد و حافظه می‌‌‌آورد: تلاوت قرآن، مسواک زدن و روزه گرفتن.»[27]

نوزدهم ـ ع3) خواب قیلوله

در روایتی آمده است: «وَ أَتَى أَعْرَابِیٌّ إِلَى النَّبِیِّ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ‌ ذَکُوراً وَ إِنِّی صِرْتُ نَسِیّاً فَقَالَ أَ کُنْتَ تَقِیلُ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ تَرَکْتَ ذَاکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ عُدْ فَعَادَ فَرَجَعَ إِلَیْهِ ذِهْنُه‌ ـ یک اعرابی نزد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم آمد و گفت: که حافظه‌ای قوی داشتم و حالا فراموش‌کار شده‌ام.   فرمودند: قبلاً قیلوله می‌‌‌کردی و حالا ترک کرده‌ای؟   گفت: آری. فرمودند: دوباره انجام بده، انجام داد و حافظه‌اش برگشت.»[28]

امام رضا علیه‌السلام در ضمن پاسخ به سؤالاتی در خصوص دلیل واجب شدن نماز‌ها به ساعت خواب قَیْلوله  اشاره فرموده‌اند:

«... خداى عزوجل دوست دارد که مردم در هر عملى ابتدا به اطاعت و عبادت او شروع کنند و سپس به‌کار خود بپردازند. از این‌رو، در آغاز روز، آنان را امر کرد که ابتدا او را عبادت و بندگى کنند و پس از آن به سمت مرمت و عمران دنیای‌شان پراکنده شوند. بنابراین، نماز صبح را بر آنان واجب کرد. آن‌گاه، چون روز به نیمه رسید (نصف‌النهار) و مردم شغل دنیایى خود را رها کردند،

هُوَ وَقْتٌ یَضَعُ النَّاسُ فِیهِ ثِیَابَهُمْ وَ یَسْتَرِیحُونَ وَ یَشْتَغِلُونَ بِطَعَامِهِمْ وَ قَیْلُولَتِهِم‌

و آن زمانى است که مردم لباس بیرونى خود را از تن بیرون مى‌آورند و به استراحت، خوردن طعام و خواب قیلوله مشغول مى‌شوند،

به آنان امر کرد به ذکر و عبادت او آغاز کنند و مشغول شوند. از این رو، نماز ظهر را بر آنان واجب ساخت و پس از آن به آن‌چه دوست دارند مشغول شوند. آن‌گاه، پس از به‌جا آوردن نیاز خود از غذا و استراحت و خواب، هنگامى که دوباره قصد پرداختن به کارهاى روزانه در نیمه‌ی دوم روز را دارند، از آنان خواست باز به ذکر و عبادت او آغاز کنند و سپس سراغ کارهاى مطلوب خود بروند. از این رو، نماز عصر را بر آنان واجب کرد.»[29]

[30]

همچنین امام باقر علیه‌السلام فرموده است: «...خواب نیمروز [قیلوله‌] نعمت‌ است...»[31]

و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرموده‌اند: « با خواب قیلوله یکدیگر را بر عبادت شبانه و شب زنده‌دارى یارى رسانید.»[32]

مقصود از یارى رساندن، این است که فرصت انجام این عمل را براى یکدیگر ایجاد کنید.

بیستم ـ ع4) مسواک زدن

مطابق روایات شریفه مسواک زدن خواص بسیار زیادی دارد که از جمله آن‌ها ازدیاد حافظه و تقویت ذهن است. علاوه بر روایات فوق، به ذکر یک روایت در این خصوص بسنده می‌‌‌کنیم:

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم خطاب به امیرمؤمنان علیه‌السلام فرمودند:

« یَا عَلِیُ‌ السِّوَاکُ‌ مِنَ‌ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ‌ وَ یَجْلُو الْبَصَرَ وَ یُرْضِی الرَّحْمَنَ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ یَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ یَزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ ـ‌ یا علی مسواک زدن، دوازده ویژگی دارد: از سنّت است، دهان را تمیز می‌سازد، نور چشم را زیاد می‌کند، خدای رحمان را خشنود می‌گرداند، دندان‌ها را سفید می‌کند، پوسیدگی آن‌ها را از بین می‌برد، لثه را محکم می‌سازد، اشتها را باز می‌کند، بلغم را می‌برد، حافظه را زیاد می‌کند، حسنات دو چندان می‌شوند، و فرشتگان شاد می‌گردند.»[33]

بیست و یکم ـ ع5) شانه کردن محاسن

شانه زدن موهای سر و صورت(ریش) خواص بسیار زیادی دارد که در روایات متعددی به آن‌ها اشاره شده و یکی از آن خواص تقویت ذهن و افزایش نیروی حافظه است.

امام صادق علیه‌السّلام در بیان آیه شریفه:‌ «خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ـ هرگاه به مسجد وارد شوید خود را آرایش کنید»(اعراف/31) فرمود:

«الْمَشْطُ فَإِنَ‌ الْمَشْطَ یَجْلِبُ‌ الرِّزْقَ‌ وَ یُحَسِّنُ الشَّعْرَ وَ یُنْجِزُ الْحَاجَةَ وَ یَزِیدُ فِی مَاءِ الصُّلْبِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یُسَرِّحُ تَحْتَ لِحْیَتِهِ أَرْبَعِینَ مَرَّةً وَ مِنْ فَوْقِهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ إِنَّهُ یَزِیدُ فِی الذِّهْنِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَم ـ مقصود از آرایش، شانه زدن است. شانه زدن جلب روزى کند و موى را زیبا گرداند و حاجت را روا سازد و منى را بیفزاید و بلغم را ببرد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم را شیوه آن بود که زیر ریش خود را چهل بار شانه می‌زد و از بالاىریش هفت بار و می‌فرمود: که این‌چنین شانه زدن حافظه را زیاد می‌کند و بلغم را مى‌برد.»[34]

بیست و دوم ـ ع6) حجامت

امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: «الْحِجَامَةُ تَزِیدُ الْعَقْلَ وَ تَزِیدُ الْحَافِظَ حِفْظا ـ حجامت، عقل را افزون کرده و بر قـدرت حـافـظـه می‌افزاید.»[35]

.عوامل فراموشی.

پس از بیان عوامل تقویت حافظه، مروری گذرا بر عوامل نسیان و فراموشی می‌‌نماییم.

در روایات اهل بیت علیهم‌السلام عواملی مانند گناه، دروغ‌گویی، خنده‌ی زیاد، راه رفتن بین دو زن، خوردن سیب ترش، خوردن پنیر، خواندن روی قبور، خوردن گشنیز و زیاده‌روی در خوردن گوشت گاو و ... باعث فراموشی عنوان ‌‌شده‌اند.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم در ضمن وصایای خود به امیرمؤمنان علیه‌السلام چنین فرموده‌اند: «یَا عَلِیُّ تِسْعَةُ أَشْیَاءَ تُورِثُ‌ النِّسْیَانَ‌ أَکْلُ التُّفَّاحِ الْحَامِضِ وَ أَکْلُ الْکُزْبُرَةِ وَ الْجُبُنِّ وَ سُؤْرِ الْفَأْرَةِ وَ قِرَاءَةُ کِتَابَةِ الْقُبُورِ وَ الْمَشْیُ بَیْنَ امْرَأَتَیْنِ وَ طَرْحُ الْقَمْلَةِ وَ الْحِجَامَةُ فِی النُّقْرَةِ وَ الْبَوْلُ فِی الْمَاءِ الرَّاکِد ـ یا علی نه چیز سبب فراموشی است: خوردن سیب ترش، خوردن کُزبُره (ظاهرا گشنیز باشد)، خوردن پنیر، نیم خورده موش، خواندن نوشته‌های بر قبور، راه رفتن بین دو زن، انداختن شپش، حجامت در گودی پس سر و ادرار در آب راکد.»[36]

ابن مسعود از نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نقل می‌‌‌کند که حضرت فرمود: «اتَّقُوا الذُّنُوبَ‌ فَإِنَّهَا مَمْحَقَةٌ لِلْخَیْرَاتِ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَنْسَى بِهِ الْعِلْمَ الَّذِی کَانَ قَدْ عَلِمَه‌ ـ از گناهان پرهیزکنید، چون موجب نابودى خیرات مى‌شوند. بنده گناه مى‌کند و در اثر آن، علمى را که مى‌دانسته فراموش مى‌نماید.»[37]

امام رضا علیه‌السلام نیز فرموده‌اند:

«وَ الْإِکْثَارُ مِنْ أَکْلِ لُحُومِ الْوَحْشِ وَ الْبَقَرِ یُورِثُ تَیْبِیسَ الْعَقْلِ وَ تَحْیِیرَ الْفَهْمِ وَ تَلَبُّدَ الذِّهْنِ وَ کَثْرَةَ النِّسْیَان‌ ـ زیاده‌روی در مصرف گوشت حیوانات وحشی و گاو موجب خشکی عقل و سرگردانی فهم و کُند ذهنی و فراموشی زیاد است.»[38]

.راه‌های تقویت حافظه و مبارزه با فراموشی از منظر روانشناسان.

روانشناسان عوامل گوناگونی برای حفظ و نگهداری اطلاعات در حافظه برشمرده‌اند که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌‌‌کنیم:

1ـ طبقه‌بندی و دسته‌بندی اطلاعات

یکی از عوامل اصلی فراموشی مطالبی که می‌خوانیم یا می‌آموزیم آن است که مطالب به صورت دسته‌بندی شده و طبقه‌بندی وارد حافظه نشده‌اند بلکه اطلاعات به صورت فله‌ای وارد حافظه گردیده است. بنابراین هر اندازه اندوخته‌های حافظه را بیشتر سازمان دهیم و مطالب را به‌صورت نموداری و طبقه‌بندی شده فراگیریم، به همان اندازه بازیابی و یادآوری آن‌ها آسان‌تر خواهد بود.

«آزوبل» بر یادگیری معنادار یعنی ارتباط دانش فعلی با معلومات پیشین تاکید داشت. دسته‌بندی اطلاعات در مقوله‌های مختلف یا در سلسله مراتب معین، ذخیره آن را در حافظه بلند مدت آسان‌تر می‌‌‌کند.[39]

2ـ عدم تداخل اطلاعات

روانشناسان معتقدند بعد از مطالعه یک مطلب علمی و فراگیری آن، نوبت به تثبیت و تحکیم آن در ذهن می‌‌رسد. مرحله‌ی تثبیت و تحکیم با اموری مانند تکرار آن مطلب و تفکر پیرامون آن اتفاق می‌‌‌افتد.

حال اگر انسان پی در پی و بدون وقفه اطلاعات دریافت نماید، فرصت تثبیت و تحکیم آن‌ها را نداشته و اطلاعات بعدی، اطلاعاتی را که قبلاً گرفته شده و تثبیت نشده از بین خواهند برد که در زبان روانشناسی از این پدیده با عنوان تداخل پس گستر، یاد می‌‌شود. راه فرار از این مشکل آن است که پس از مطالعه هر درسی، فرصتی برای تدبر در آن و تکرار مطالب آن در نظر گرفته شود.[40]

3ـ تداعی معانی

تداعی معانی آن است که ما یک آموزه (مطلب آموختنی) را با یک خاطره همراه کنیم. آن‌گاه صورت‌ها و مضمون‌هایی‌ که شخص از آن خاطره به یاد می‌‌آورد نقطه‌ی شروعی برای تداعی است. «تداعی» به معنای دعوت کردن است؛ یعنی در حافظه‌ی‌ شخص هر مطلبی (خاطره مورد نظر) مطالب دیگر را به‌خاطر می‌آورد. آن‌گاه هر یک از این مفاهیم ذهنی جدید، اشیاء و مفاهیم دیگری را به یاد می‌آورد و این امر مرتباً ادامه می‌یابد ‌و به این ترتیب مخزن حافظه وسعت می‌یابد. «تداعی معانی» انواعی دارد که عبارتند از: تداعی در اثر «شباهت»، تداعی در اثر «همراهی»، تداعی به خاطر «تقابل» و تداعی به علت «تضاد».

تداعی در اثر شباهت آن است که از لفظ یا معنای یک کلمه به کلمه دیگر منتقل شود؛ به‌عنوان مثال  «باران»، «آب» را تداعی می‌کند.

در تداعی از نوع تضاد، دو شیءیا دو واژه با مفهوم‌های متضاد یکدیگر را یادآوری می‌‌کنند مانند سفید و سیاه. اشیایی که همراه هم هستند و یا وقایعی که همزمان و یا در پی هم رخ می‌دهند نیز سبب تداعی می شوند. مانند: رعد و برق.

4ـ بسط معنایی

هرقدر معنای ماده‌ها را بیشتر بسط بدهیم، بهتر می‌‌‌توانیم آن‌ها را یادآوری یا بازشناسی کنیم. علت این امر آن است که هرقدر پیوندهای بیشتری بین اطلاعات ایجاد کنیم، بر تعداد راه‌های بازیابی افزوده می‌‌‌شود. اگر می‌‌‌خواهید چیزی را به‌خاطر بسپارید، معنای آن را بسط دهید. برای روشن شدن مطلب، فرض کنید در روزنامه‌ای مقاله‌ای درباره‌ی شیوع بیماری خاصی در یک ناحیه می‌خوانیدکه در آن به تلاش مقامات بهداشتی برای مهار بیماری اشاره شده است. برای بسط معنایی این مطلب می‌‌‌توانید در ذهن خود سؤال‌هایی درباره‌ی علل و پیامدها‌ی این بیماری واگیر طرح کنید: ناقل این بیماری، انسان بوده یا حیوان یا آب آشامیدنی شهر؟ آیا مسئولان برای مهار کردن این بیماری تا آن‌جا پیش خواهند رفت که از ورود افراد به آن ناحیه جلوگیری کنند؟ شیوع بیماری تا چه مدت ادامه خواهد داشت؟ بنابراین شایسته است هنگام مطالعه‌ی مطالب علمی، با تفکر و تدبر در موضوع، نسبت به بسط معنایی آن اقدام نمایید.[41]

5ـ  تقطیع اطلاعات

محدودیت گنجایش حافظه کوتاه مدت سبب می‌‌شود که فرد نتواند همه‌ی موارد به خاطر سپردنی را با اطلاعات ذخیره شده در حافظه بلند مدت پیوند دهد. از این روی با شیوه‌ی تقطیع یا قطعه قطعه کردن می‌‌توان اطلاعات بیشتری را در حافظه کوتاه مدت ذخیره و آن‌ها را به حافظه بلند مدت منتقل کرد. مراد از تقطیع آن است که مواد را به گروه‌های متناسب تقسیم کنیم. به‌عنوان مثال اگر واژه‌های سیب، پاک‌کن، اسب، اره، پرتقال، مداد، موش، چکش، کاغذ، شتر، موز، میخ، زنبور، انار، تخته و قلم را بدهند، آن‌ها را به چهار گروه میوه‌جات، لوازم‌التحریر، ابزار نجاری و حیوانات تقسیم کرده و به آسانی حفظ می‌‌‌نماییم. یکی از استفاده‌های متداول این روش در حفظ کردن شماره تلفن همراه است که شامل یازده رقم است. اما با روش تقطیع این یازده قطعه، به چهار قطعه تبدیل می‌‌شود که حفظ آن خیلی راحت است. به‌عنوان مثال: شماره 09223546789 را به صورت چهار قطعه یعنی 0922، 354، 67، 89 درآورده و حفظ می‌‌‌کنیم.[42]

6 ـ معنادار بودن موضوع

هر قدر موضوع مورد مطالعه معنای روشن‌تری داشته باشد، حفظ آن آسان‌تر است. به‌عنوان مثال برای حفظ آیات قرآن کریم، اگر معنای آیات را بدانید بسیار راحت‌تر به حافظه سپرده می‌‌شوند. درباره‌ی مطالب علمی نیز اگر تصور واضح و روشنی از چیستی مطلب داشته باشید و به عبارت دیگر آن را خوب فهمیده باشید، حفظ و نگهداری آن خیلی آسان خواهد بود.[43]

7ـ به کارگیری اطلاعات

اگر فرد اطلاعات آموخته شده را عملیاتی کند، در ذهن جای گرفته و امکان فراموش شدن آن خیلی کمتر می‌‌شود. به‌عنوان مثال دانش‌آموز یا دانشجویی که درباره‌ی خواص آینه‌ها در علم فیزیک مطالعه می‌‌کند، این خواص را به‌طور عملی آزمایش نموده و مشاهده نماید؛ یا محصلی که قواعد زبان عربی یا انگلیسی را می‌‌‌آموزد، آن قواعد را در جملات پیاده نموده و به ظرائف آن دقت نماید. چنین روی‌کردی باعث تعمیق مطلب در ذهن شده و فراموشی را تا حد زیادی کاهش می‌‌‌دهد.

8 ـ کنترل و کاهش اضطراب

اضطراب و تشویش از اموری است که بر قدرت حافظه انسان اثر گذارده و آن‌را کاهش می‌‌دهد. اضطراب اگر شدت داشته باشد سبب قفل شدن ذهن و از کار افتادن حافظه می‌‌شود. به‌طور معمول افرادی که دچار اضطراب امتحان هستند در هنگام امتحان درجه اضطراب و نگرانی آن‌ها بالا رفته و مطالب خوانده شده را به یاد نمی‌‌‌آورند. اگر فردی مبتلا به مشکل اضطراب است و از آن رنج می‌‌برد باید نسبت به درمان آن اقدام نماید.[44]

تذکر مهم

باید متذکر شویم عواملی که به‌عنوان علل تقویت حافظه یا علل فراموشی ذکر گردیده‌اند، علت تام و تمام نیستند، بلکه هر یک تاثیری در تقویت حافظه یا کم شدن آن دارند. به نظر می‌‌‌آید آن چیزی که بیشترین تاثیر را در یادگیری علم و عدم فراموشی آن دارد، میزان تلاش و کوشش فرد در فهم مطلب و سپس تکرار فراوان و سعی در حفظ و نگهداری آن است.