غفلت زدایی

بعد از موارد ذکر شده این نکته قابل پرسش است که برای این‌که دچار غفلت نشویم یا اگر دچار شده‌ایم، چه کنیم که غفلت را به هوشیاری تبدیل نماییم؟ پاسخ این‌سؤال در ضمن برخی مطالب گذشته آمده است. به عنوان مثال وقتی یکی از عوامل ایجاد غفلت، کبر است، پرهیز از کبر نیز یکی از راه‌های دوری از غفلت خواهد بود. و یا اگر نشانه غافل ترک مسجد است رفتن به مسجد از عوامل ترک غفلت است.

اما علاوه بر این‌ها نکات کلیدی‌تر و مهم‌تر این‌هاست:

1.شناخت خدا

مشکل اساسی که باعث غفلت می‌گردد، عدم شناخت و درک صحیح از خدا و صفات حضرت حق می‌باشد. خدایی که بعضی از ما می‌شناسیم، خدایی است که قدرتش از دوست و رفیق و پدر و مادر و... کمتر است. زیرا در حضور او گناه می‌کنیم و هیچ هراس و شرمی به دل راه نمی‌دهیم ولی در حضور دیگران گناه نمی‌کنیم.

این که خداوند از رگ گردن به ما نزدیک‌تر است.

« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ ـ ما انسان را آفریدیم و وسوسه‌هاى نفس او را مى‌دانیم، و ما به او از رگ قلبش نزدیک‌تریم!»(ق/16)

این که خداوند قادر و علیم و خبیر است و بر همه‌چیز ـ حتی بر آن‌چه که در قلب ما می‌گذرد ـ احاطه دارد.

«یَعْلَمُ خَائنَةَ الْأَعْینُ‌ وَ مَا تخُْفِى الصُّدُورُ ـ او چشم‌هایى را که به خیانت مى‌گردد و آن‌چه را سینه‌ها پنهان مى‌دارند، مى‌داند.»(غافر/19)

امیرالمؤمنین در مناجات شعبانیه می‌فرماید:« إِلَهِی إِنْ أَنَامَتْنِی الْغَفْلَةُ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لِلِقَائِکَ فَقَدْ نَبَّهَتْنِی الْمَعْرِفَةُ بِکَرَمِ آلَائِک ـ خدایا اگر بی‌خبرى از آماده شدن براى دیدارت مرا به‌خواب فرو برده، ولى در عوض معرفت به‌بزرگى نعمت‌هایت مرا بیدار کرده.»

اگر تنها به روایتی که در زیر آمده است بتوانیم توجه دائمی داشته باشیم، غفلت از ما دور خواهد شد.

« شخصی نزد امام سجاد علیه‌السلام رسید و عرض کرد:

من مردى گنهکارم و صبر نمی‌توانم کرد از معصیت و گناه پس پند ده مرا به موعظه‌ای.

حضرت فرمود: پنج کار بکن  و هر چه خواهى گناه کن.

اوّل این‌که مخور روزى خدا را  و هر چه خواهى گناه کن.

دوم طلب کن موضعى که خدا تو را نبیند  و هر چه خواهى گناه کن.

سوم از ملک خدا بیرون رو  و هر چه خواهى گناه کن.

چهارم چون ملک‌الموت بیاید که روح‌ تو را قبض کند پس دفع کن او را از خود  و هر چه خواهى گناه کن.

پنجم چون خواست مالک دوزخ تو را داخل آن کند، تو داخل مشو در دوزخ  و هر چه خواهى گناه کن.» (جامع‌الأخبار ص130)

2.              یاد خدا

« وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی‌ نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ ـ پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن و از غافلان مباش!» (اعراف/205)

«آن ذکر مطلوبى که در این آیه به آن امر شده عبارت است از این‌که انسان ساعت به‌ ساعت و دقیقه به دقیقه به یاد پروردگارش باشد، و اگر احیاناً غفلت و نسیانى دست داد، مجدداً مبادرت به ذکر نموده و نگذارد که غفلت در دلش مستقر گردد.»( ترجمه‌المیزان ج‌8 ص501)

نکته دیگر آن است که: « آنان که هر صبح و شام، خدا را یاد نمى‌کنند، از غافلانند.»( تفسیر نور، ج‌4، ص: 263)

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسهَُّمْ طَئفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُون ـ پرهیزگاران هنگامى که گرفتار وسوسه‌هاى شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) مى‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را مى‌بینند و) ناگهان بینا مى‌گردند.»(اعراف/201)

حضرت صادق علیه‌السّلام فرمود: « مَنْ رَعَى قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَةِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَةِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ فَقَدْ دَخَلَ فِی دِیوَانِ الْمُتَنَبِّهِینَ ـ کسى که دل خود را از فراموشى و غفلت از یاد حق باز دارد و نفسش را از شهوت و خواسته‌هاى بی‌جا و عقل و فکرش را از بلاى جهل و نادانى، از گروه بیداران و آگاهان است.‌» (مصباح‌الشریعه ص22)

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود: « بِدَوَامِ ذِکْرِ اللَّهِ تَنْجَابُ الْغَفْلَةُ ـ با پیوسته به یاد خدا بودن غفلت دل‌ها زائل شود‌.»( غررالحکم ‌ترجمه ‌محلاتى ج1 ص428)

امام سجاد علیه‌السلام نیز در دعای مکارم‌الاخلاق می‌فرماید: « وَ نَبِّهْنِی لِذِکْرِکَ فِی أَوْقَاتِ الْغَفْلَةِ ـ و در اوقات غفلتم به یاد خود آگاهى ده.»(صحیفه سجادیه دعای بیستم ـ مکارم‌الاخلاق)

3.             پناه بردن به خدا

امام سجاد علیه‌السلام در دعا‌های خود فرموده است:

«اللَّهُمَّ إِنیِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَیَجَانِ الْحِرْصِ... وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَى، وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَى، وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ ـ بار خدایا، به تو پناه مى‌برم از شر و شور آزمندى‌... و از پیروى از هواى نفس و مخالفت با هدایت و فرو رفتن به خواب غفلت»( دعای هشتم صحیفه سجادیه)

4.              انذار

« تَنزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ * لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أُنذِرَ ءَابَاؤُهُمْ فَهُمْ غَافِلُونَ ـ این قرآنى است که از سوى خداوند عزیز و رحیم نازل شده است * تا قومى را بیم دهى که پدرانشان انذار نشدند، از این رو آنان غافلند!»(یس/5و6)

« بِالْمَوَاعِظِ تَنْجَلَّیَ الْغَفْلَةُ ـ زنگ غفلت با پندها زدوده مى‌شود.»( ‌غرر ‌ت‌انصارى ج1 ص330)

5.              تفکر

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرموده‌اند: « الْفِکْرُ رُشْدٌ، الْغَفْلَةُ فَقْدٌ ـ فکر و تأمّل کردن در کارها سبب یافتن راه حق است، و غفلت و تأمّل نکردن موجب نیافتن حق.»( غرر ت‌شیخ‌الاسلامى ج2 ص1158)

درباره‌ی تفکر مطالب زیادی می‌توان عنوان کرد، ولی ذکر آن‌ها کمی از موضوع اصلی ما را دور می‌کند. به همین دلیل تنها به چند نمونه اشاره می‌کنیم.

خداوند در قرآن دلیل بیان آیات و نشانه‌ها را تفکر در آن‌ها بیان می‌کند.

«یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ـ این‌چنین خداوند آیات را براى شما روشن مى‌سازد، شاید اندیشه کنید!»( بقره/219و266)

«إِنَّ فی‌ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ـ در این نشانه‌هایى است براى گروهى که تفکّر مى‌کنند!» (رعد/3،نحل/11و69،روم/21،زمر/42،جاثیه/13 و شبیه آن یونس/24)

امام صادق علیه‌السلام نیز با اشاره به این آیات فرمود: « تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَة ـ یک ساعت تفکر از یک سال عبادت بهتر است.»(مستدرک‌الوسائل ج11 ص183)

و در روایت دیگری آمده است: « یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است.»( مصباح‌الشریعه ت‌ مصطفوى ص423)

نزول قرآن و دیگر کتب آسمانی(نحل/44)، بیان داستان‌ها در قرآن(اعراف/176) و مثال‌هایی که در قرآن آمده(حشر/21) همه برای تفکر است.

6.              یاد مرگ

امام صادق علیه‌السّلام فرمود: «هر که کفن او با وى در خانه‌اش باشد از غافلان به‌شمار نمى‌آید، و هر گاه به آن بنگرد اجرى دارد»( علم‌اخلاق‌اسلامى (ترجمه جامع‌السعادات) ج4 ص52)

و فرمود: «یاد مرگ خواهش‌ها و شهوات نفس را بر طرف مى‌کند، و گیاه‌هاى غفلت را مى‌کند، و دل را به وعده‌هاى خداوند قوى و مطمئن مى‌کند، و طبع را نرم و نازک مى‌سازد، و اسباب و آثار هوى و هوس را درهم مى‌شکند، و آتش حرص را فرو مى‌نشاند، و دنیا را حقیر و بى‌قدر مى‌گرداند، و این است معناى سخن پیغمبر (ص) که فرمود:" یک ساعت تفکر از یک سال عبادت بهتر است "»( علم‌اخلاق‌اسلامى (ترجمه جامع‌السعادات) ج4 ص52)

7.              حفظ نماز

امام باقر علیه‌السلام فرمود:

«أَیُّمَا مُؤْمِنٍ حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَةِ فَصَلَّاهَا لِوَقْتِهَا فَلَیْسَ هَذَا مِنَ الْغَافِلِینَ ـ هر مومنی که بر نمازهای واجبش دقت کند و آن‌ها را در وقت خود بخواند، از غافلین نخواهد بود.»( الکافی ج3 ص270)

8.             قرائت قرآن

حضرت باقر علیه‌السّلام فرمود: که رسول خدا (ص) فرموده: هر کس در یک شب ده آیه از قرآن بخواند از غافلین نوشته نشود، و هر کس پنجاه آیه بخواند در زمره ذاکرین نوشته شود و هر کس صد آیه بخواند در زمره قانتین نوشته شود، و هر که دویست آیه بخواند از خاشعین نوشته شود، و هر که سیصد آیه بخواند از فائزین نوشته شود، و هر که پانصد آیه بخواند از جمله مجتهدین نوشته شود، و هر که هزار آیه بخواند براى او (ثواب انفاق) یک قطار از طلا نوشته شود- و قنطار پانزده هزار مثقال طلا است، که هر مثقالى بیست و چهار قیراط است- که کوچکترین آنها باندازه کوه احد و بزرگترین آنها باندازه آنچه میان زمین و آسمان است. (کافی ج2 ص612)

منظور قطعاً قرائت همراه با تدبر است زیرا: امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود: « لَا خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّر ـ هیچ خیری نیست در قرائت قرآنی که همراه تدبر نباشد.»( وسائل‌الشیعه ج6 ص173)

برای مطالعه بیشتر با کلیک بر روی این خط به مطلب کامل غفلت مراجعه کنید