اوقات فراغت برای تلف کردن نیست

مقدمه

چگونگی گذراندن اوقات فراغت با توجه به تحولات اجتماعی و پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری دوران اخیر به‌عنوان یک مسأله مهم مورد توجه قرار گرفته است، به گونه‌ای که جامعه جدید را مصادف با تجلی تمدن فراغت دانسته‌اند. تغییر ساختار اجتماعی جامعه و نحوه‌ی نگرش به زندگی، حتی مصادیق اوقات فراغت را تغییر داده است. گذراندن این اوقات به صورتی مطلوب، نقش مهمی در تعلیم و تربیت فرد و جامعه ایفا می‌کند و حتی می‌توان گفت بهترین برنامه‌های تربیتی، بدون اوقات فراغت بی‌نتیجه و ناتمام خواهند ماند.

در این خصوص توجه به آموزه‌های دینی و تربیتی برای گذراندن اوقات فراغت و آموزش استفاده صحیح از این اوقات رسالتی است که مربیان محترم بر عهده دارند. این مهم اگر تحقق پذیرد، تغییر نگرش اولیاء و مدیران مربوطه را به‌دنبال داشته و تحولی اساسی در نحوه بهره‌برداری از اوقات فراغت به‌وجود خواهد آمد.

استفاده از فرصت‌ها

استفاده از فرصت‌ها در اسلام بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم  فرمود: « عبادت کردن را غنیمت شمارید و کارى نیکو انجام دهید، زیرا جبرئیل بر من نازل شد و گفت: خدا سلامت مى‌‌رساند و مى‌‌فرماید: هر لحظه‌‌اى که مرا یاد کنى، برایت پاداش منظور مى‌‌گردد و به تو مقامى مى‌‌دهم، و هر ساعتى که به یاد من نباشى، عمر خود را تباه کرده‌‌اى، چنان که به داود هم وحى رسید: اى داود، آن ساعتى که به یاد من نباشى، عمر خود را تباه کرده‌‌اى.»([1])

امام على علیه‌السّلام نیز فرمود: «هر کسى ساعتى از عمر خود را به بطالت بگذراند، حسرتش در قیامت طولانى مى‌‌گردد.»([2])

همچنین امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اعمال مردم تو را فریب ندهد و بدان که تو در گرو عمل خود مى‌‌باشى، روزهاى خود را به کارهاى بیهوده تلف نکن، و اوقات خود را به بطالت تباه نگردان و بدان کسانى هستند که کارهایت را ضبط مى‌‌کنند.»([3])

اوقات فراغت وقت تلف شده نیست

اما بر خلاف نظر برخی که اوقات فراغت را اوقات تلف شده و اوقات بی‌ارزش عمر تلقی می‌کنند و تنها ایامی را که در حال فعالیت و کار هستند، ارزشمند می‌دانند و بر این باورند که زمانی که به‌کار نمی‌گذرد به‌کار جهان نمی‌آید؛ اوقات فراغت در دین مبین اسلام، بخشی از مرحله‌ی زیستن فرد است که با استفاده‌ی بهینه از آن، قادر به استفاده‌ی مطلوب از بقیه‌ی اوقات خود خواهد بود.

امام صادق علیه‌السلام اهمیت و جایگاه این اوقات را این‌گونه متذکر می‌شوند.

« شایسته است مسلمان عاقل ساعتی از روز خودرا برای کارهایی که بین او و خداوند انجام می‌گیرد اختصاص دهد و ساعتی را با برادران دینی و ایمانی خود ملاقات کند و در امور معنوی و اخروی با آنان گفتگو کند و ساعتی نفس خود را با لذایذ و مشتهیاتش،که گناه نباشد، آزاد بگذارد و این ساعت لذت، آدمی را در انجام وظایف دو ساعت دیگرکمک می‌کند»([4])

همچنین امام رضا علیه‌السلام ‌فرموده‌اند:« کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد. ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسّرت و نشاط ساعت تفریح، نیروی انجام وظایف ساعات دیگر را تأمین نمایید.»([5])

اوقات فراغت و استفاده از فرصت‌ها

یکی از کارکردهای مهم اوقات فراغت این است که با بهره جستن از این فرصت‌ها، می‌توان به ارتقای فکری و علمی و نیز دیگر جنبه‌های لازم مادی و معنوی پرداخت و از فرصت به دست آمده، به بهترین شکل بهره گرفت. آن‌هایی که در زندگی موفق شده و نامور گردیده‌اند، کسانی بودند که از لحظه لحظه‌ی عمر خود، به بهترین وجه استفاده کردند. آنان‌ با مدیریت زمان، اوقات خود را بیهوده تلف نمی‌کردند. به این مثال‌ها توجه کنید:

«دکتر بورنی»([6])، زبان فرانسوی و ایتالیایی را در طی رفتن به اداره و بازگشت از آن یاد گرفت.

«الیاهو بوربت»، که به آهنگر دانشمند معروف است، هجده زبان قدیم و جدید و بیست لهجه مختلف اروپایی را در ضمن آهنگری که وسیله‌ی معیشت او بود، فرا گرفت.([7])

«بوعلی سینا»، برخی از حدود 238 کتاب، رساله، نامه و دیگر آثار و تألیفاتش را در سفر، زندان و وزارت تألیف نمود؛ به‌عنوان مثال قسمت طبیعیات کتاب شفا را در هنگام وزارت، و کتاب الهدایه، القولنج و رساله حی‌بن‌یقظان را، در مدت چهار ماهی که در زندان بود، نوشته است.([8])

مقام معظم رهبری نیز در توصیه به امر کتاب‌خوانی تاکید فرموده‌اند که از فرصت‌های اندک فراغت استفاده شود، ایشان فرموده‌اند:

«گاهی می‌بینید یک نفر پای تلویزیون نشسته و منتظر یک فیلم است. تلویزیون آگهی تبلیغاتی پخش می‌کند و گاهی پخش تبلیغات بیست دقیقه طول می‌کشد. یک وقت است کسی به آن تبلیغات احتیاج دارد اما کسی که احتیاج ندارد آگهی‌های تبلیغاتی را ببیند، این بیست دقیقه را چرا بیکار بنشیند؟! یک کتاب دم دستش باشد؛ بردارد و بیست دقیقه مطالعه کند. اگر مردم ما عادت کنند که از این وقت‌های ضایع شونده برای مطالعه کتاب استفاده کنند، جامعه خیلی پیش خواهد رفت و فرهنگ کشور، خیلی ترقی خواهد کرد.»([9])

«من می‌خواهم خواهشی از مردم بکنم و آن این است: کسانی که وقت‌های ضایع شونده‌ای دارند؛ مثلاً به اتوبوس یا تاکسی سوار می‌شوند، یا سوار وسیله نقلیه خودشان هستند و دیگری ماشین را می‌راند، یا در جاهایی مثل مطب پزشک در حال انتظار به سر می‌برند و به هر حال اوقاتی را در حال انتظار به بی‌کاری می‌گذرانند، در تمام این ساعات، کتاب بخوانند. کتاب در کیف یا جیب خود داشته باشند و در اتوبوس که نشستند، کتاب را باز کنند و بخوانند. وقتی هم به مقصد رسیدند، نشانی لای کتاب بگذارند و باز در فرصت یا فرصت‌های بعدی آن را باز کنند و از همان‌جا بخوانند. بنده خودم چند جلد قطور از یک عنوان کتاب را در اتوبوس خواندم! قضیه مربوط به قبل از انقلاب است که چند روزی برای انجام کاری از مشهد به تهران آمده بودم... وضعیت و فضای اتوبوس‌های آن روزگار برای ما خیلی آزاردهنده بود و نمی‌توانستیم تحمل کنیم. دلم می‌خواست سرم پایین باشد و خواندن کتاب در چنین وضعیتی بهترین کار بود. ساعتی را که به این حالت می‌گذراندم احساس نمی‌کردم ضایع می‌شود. آن وقت‌ها تقریباً یک ساعت طول می‌کشید تا آدم با اتوبوس از جایی به جای دیگر می‌رفت. بعضی وقت‌ها این جابه‌جایی کمتر یا بیشتر هم طول می‌کشید. به هر حال چنین یک ساعت‌هایی را احساس نمی‌کردم که ضایع می‌شود؛ چون کتاب می‌خواندم.»([10])

اوقات فراغت را در چه کاری صرف کنیم

کارشناسان مدیریت و دست اندرکاران امورر تربیتی، اوقات فراغت را پدیده‌ای دانسته‌اند که از یک سو، مناسب‌ترین بستر رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و از سوی دیگر، زمینه‌ساز بسیاری از انحرافات و بزهکاری‌هاست.

آن‌چه باعث این کارکرد دوگانه شده و به ظاهر تعارضاتی را ایجاد کرده، چگونگی گذران این اوقات و بهره‌گیری از آن است. بدین جهت امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند:

« فَإِنْ قَدَّرْتَ لَنَا فَرَاغاً مِنْ شُغْلٍ فَاجْعَلْهُ فَرَاغَ سَلَامَةٍ لَا تُدْرِکُنَا فِیهِ تَبِعَةٌ، وَ لَا تَلْحَقُنَا فِیهِ سَأْمَةٌ، حَتَّى یَنْصَرِفَ عَنَّا کُتَّابُ السَّیِّئَاتِ بِصَحِیفَةٍ خَالِیَةٍ مِنْ ذِکْرِ سَیِّئَاتِنَا، وَ یَتَوَلَّى کُتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِینَ بِمَا کَتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا ـ و اگر برای ما فراغتی از کارها مقدر نموده باشی، آن را با سلامتی (از آفات) قرارده که در آن گناهی ما را در نیابد و خستگی به ما رو نیاورد تا نویسندگان اعمال زشت، از نزد ما با دفتری خالی از کردار بد برگردند و نویسندگان خوبی‌ها، به سبب آن‌چه از حسنات ما نوشته‌اند، شادمان و مسرور بازآیند.»([11])

از این‌رو باید توجه کرد که اسلام به چه کارهایی سفارش نموده است تا دچار افراط و تفریط در این زمینه نشویم.

علاوه بر عبادت و علم اندوزی و دیدار برادران دینی، که در مطالب قبلی به آن اشاره شد باید از اوقات فراغت برای تفریح و نشاط نیز بهره برد. در این خصوص به دو کار که ائمه اطهار به آن سفارش نموده‌اند اشاره می‌نماییم.

برنامه‌های ورزشی

آموزه‌های دینی یکی از نکات برجسته و ستودنی فرد مؤمن را، توانایی و نیروی جسمی او می‌داند. همان‌گونه که خداوند یکی از دلایل برگزیده شدن طالوت پیامبر را توانایی‌های جسمی او دانسته و می‌فرماید: « إنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ ـ خداوند طالوت را بر شما برگزیده و او را در دانش و نیروی بدنی وسعت بخشیده است.»([12])

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز فرموده‌اند: «مؤمن نیرومند بهتر و نزد خداوند محبوب‌تر از مؤمن ناتوان است.»([13])

و فرموده‌اند: «ورزش و بازی کنید و تفریح داشته باشید، همانا من ناراحتم از این‌که در دین شما خستگی و بی‌نشاطی دیده شود.«([14])

امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم یکی از ویژگی‌های مؤمنان را نشاط دائمی و دوری از کسالت و بی‌حالی بر‌می‌شمارند و می‌فرمایند: «المؤمنُ .... بَعِیدٌ کَسلُهُ، دائِمٌ نَشَاطُهُ ـ شخص با ایمان از کسالت به دور و همیشه شاداب و با نشاط است.»([15])‌

و سالار شهیدان امام حسین علیه‌السلام نیز می‌فرمایند: «فَبَادِرُوا بِصِحَّةِ الأجْسَامِ فِی مُدَّةِ الأعْمَارِ ـ در تمام عمر، برای سلامتی و حفظ تندرستی خود بکوشید.»([16]‌)

مسافرت

از دیگر جلوه‌های تفریحات سالم برای تخلیه هیجان و انرژی و نیز استفاده بهینه از اوقات فراغت، سیر و سیاحت و مسافرت است.

خداوند در قرآن کریم به سیاحت و سفر امر فرموده([17]) تا انسان در پرتو مسافرت، ضمن عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان، از زیبایی طبیعت بهره گرفته و مسرور و شادمان گردد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم در سخنی کوتاه و دقیق پیرامون فوائد و آثار سیر و سفر چنین فرمودند:‌ «سَافِروُا تَصِحُّوا ـ مسافرت کنید تا سالم بمانید.»([18])‌

امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز یکی از فواید پنجگانه مسافرت را تفریح و شادابی ناشی از آن دانسته و می‌فرماید: «در جستجوی تکامل و ترقی، از وطن دور شو و مسافرت نما که در سفر پنج فایده نهفته است: تفریح و انبساط روحی، تحصیل درآمد زندگی و تأمین معاش، آموختن دانش و تجربه، یادگیری آداب زندگی و آشنایی با بزرگان و صاحبان فضیلت.»([19])

همچنین روایاتی که از سیره ائمه علیه‌السلام نقل شده، حکایت از آن دارد که آن بزرگواران نیز نسبت به تفریح و گردش اهمیت داده و از این لذت حلال بهره می‌جسته‌اند.

شخصی به نام عمرو بن حُرَیث می‌گوید: امام صادق علیه‌السلام در خانه برادرشان ـ عبد‌الله بن محمد ـ بودند که خدمت ایشان رفته و عرض کردم: جانم به فدایتان! چه شد که به این‌جا آمدید؟ حضرت فرمود: «برای گردش و تفریح.»([20])

همچنین شخصی به نام ابراهیم‌ بن ‌أبی محمود می‌گوید: امام رضا علیه‌السلام به ما فرمود: «چه خورشتی دل‌پذیرتر است؟»

هر کس چیزی گفت. برخی گوشت‌، برخی روغن و برخی دیگر نیز شیر را به‌عنوان بهترین خورشت انتخاب کردند.

حضرت فرمود: خیر، نمک؛ روزی برای گردش و هواخوری بیرون رفته بودیم. برخی جوانان فراموش کرده بودند نمک بیاورند. گوسفند چاقی سر بریدند، ولی از آن استفاده نکردیم تا برگشتیم.»([21])

حال اگر مسافرت‌های انسان نیت و رنگ و بویی خدایی داشته باشد و در قالب سفرهای زیارتی و مانند آن باشد، اثرات معنوی را نیز با خود همراه ساخته، شادی درون را نیز به انسان هدیه خواهد نمود.

مطلب مرتبط