هدف از خلقت انسان حرکت به سمت خدای متعال و تقرب نسبت به او و ملاقات با آن ذات مقدس و در نهایت آرام و قرار گرفتن در جوار اوست. این حرکتِ روحی، یک سیر روحانی و معنوی است که علمای اخلاق و اهل معرفت از آن به سیر و سلوک إلی‌الله تعبیر می‌کنند.

نویسنده: حجت الاسلام والمسلمین سعید حصاری

حرکت در مسیر

قرآن کریم فرموده است:

 «وَ أَنَّ هذا صِراطی‌ مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ـ و [بدانید] این است راه راست من؛ پس، از آن پیروى کنید. و از راه‌ها[ى دیگر] که شما را از راه وى پراکنده مى‌سازد پیروى مکنید. این‌هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که به تقوا گرایید.»([1])

از این آیه شریفه استفاده می‌شود که جز یک راه مستقیم وجود ندارد و راه خدا یکی است که همان راه سیر و سلوک إلی‌الله و راه تقرب به اوست امّا در مقابل کجراهه‌ها و بیراهه‌ها متعدد و فراوانند که به همین خاطر آیه شریفه فرموده « وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ ـ از راه‌های دیگر پیروی نکنید»

هدف از خلقت انسان حرکت به سمت خدای متعال و تقرب نسبت به او و ملاقات با آن ذات مقدس و در نهایت آرام و قرار گرفتن در جوار اوست. این حرکتِ روحی، یک سیر روحانی و معنوی است که علمای اخلاق و اهل معرفت از آن به سیر و سلوک إلی‌الله تعبیر می‌کنند.

تو خود حجاب خودی

در دعای شریف اباحمزه ثمالی خطاب به خدای متعال عرضه می‌داریم:

«وَ أَنَّکَ لَا تَحْتَجِبُ عَنْ خَلْقِکَ إِلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ الْأَعْمَالُ السَّیِّئَةُ دُونَکَ ـ به درستی که تو از بندگانت در پرده و حجاب نیستی جز آن که گناهان بندگان باعث حجاب آن‌ها از شهود جمالت گردیده است.»([2])

نور خدای متعال تمام عالم را روشن نموده است «ألله نورُ السّمواتِ و الأرضِ ـ خدا نور آسمان‌ها و زمین است»([3]) حال اگر کسی نابینا بود و توانایی دیدن این نور را نداشت، مانع از اوست و باید خویش را درمان کند. از ما انسان‌ها دعوت شده نابینایی چشمان دل خود را برای نظر به وجه‌الله برطرف نمائیم. در مناجات بسیار عظیم شعبانیه خطاب به خدای متعال عرضه می‌داریم:

«إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْکَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ ـ خدایا مرا انقطاع [بریدن از همه چیز] کامل به سوی خود عطا فرما و روشن‌ساز دیدگان دل ما را به نوری که به واسطه‌ی آن نور، تو را مشاهده کند.»([4])

واجبات، محبوب‌ترین وسیله‌

همان‌طور که در فراز دعای اباحمزه گذشت مهمترین عامل کوری چشمان دل و دوری از پروردگار، اعمال زشت و سیئه است و سریع‌ترین مرکب و وسیله برای تقرب و نزدیکی به خدای متعال دوری از گناهان و انجام واجبات است. در این خصوص در حدیث شریف قدسی خدای متعال چنین فرموده است:

« وَ مَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْ‌ءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْه ـ هیچ بنده‌ای با وسیله‌ای که نزد من محبوب‌تر باشد از آن‌چه بر او واجب کرده‌ام به من نزدیک نشد.»([5])

قرآن کریم هدف از خلقت انسان را "عبادت" معرفی نموده است:«وَ مَا خَلَقْتُ الجِْنَّ وَ الانسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ ـ من جنّ و انس را نیافریدم جز براى این‌که عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).»([6])

پس یگانه طریق رسیدن به حقیقت (الله تعالی) گذر از جاده‌ی شریعت و مؤدب شدن به آداب آن است. دروغ می‌گوید کسی که ادعای عرفان و لقاءالله دارد امّا در مقام عمل، عامل به دستورات او نیست.

در این خصوص حضرت امام خمینی رحمت‌الله‌علیه چنین فرموده‌اند:

«و بدان که هیچ راهی در معارف الهیّه پیموده نمی‌شود مگر آن‌که ابتدا کند انسان از ظاهر شریعت و تا انسان متأدّب به آداب شریعت حقّه نشود، هیچ‌یک از اخلاق حسنه برای او به حقیقت پیدا نشود؛ و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند و علم باطن و اسرار شریعت از برای او منکشف شود. و پس از انکشاف حقیقت و بروز انوار معارف در قلب نیز متأدب به آداب ظاهره خواهد بود.»([7])

ترک محرمات مقدم است

خداوند می‌فرماید اعمال را فقط از متقین (ترک کنندگان گناه) قبول می‌کند.« إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ ـ خدا، تنها از پرهیزگاران مى‌پذیرد.»([8])

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز فرموده‌اند: «وَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ وَ تَرَکَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ ـ مهاجر (در راه خدا) کسی است که از گناهان هجرت نموده و دوری گزیند و آن‌چه که خداوند حرام نموده، ترک نماید.»([9])

حضرت امام رحمت‌الله‌علیه در همین خصوص فرموده‌اند:

«پس، انسان مایل به صحت نفس و شفیق به حال خود، پس از تنبه به این‌که راه چاره‌ی خلاصى از عذاب دردناک منحصر است به عمل کردن به دستور انبیا؛ و پیروی دستورات آن‌ها منحصر است به دو چیز، یکى اتیان به مصلحات و مستصحّات نفسانیه (آن چه موجب سلامت است) و دیگر پرهیز از مضرات و مولمات آن، و معلوم است که ضرر محرّمات در مفسدات نفسانیه از همه چیز بیشتر است و از این سبب محرّم شده‌اند، و واجبات در مصلحات از هر چیز مهم‌تر است و از این جهت واجب شده‌اند، و افضل از هر چیز و مقدم بر هر مقصد و مقدمه پیشرفت و راه منحصر مقامات و مدارج انسانیه این دو مرحله است که اگر کسى مواظبت به آ‌ن‌ها کند از اهل سعادت و نجات است، و مهم‌ترین این دو تقواى از محرّمات است ـ و اهل سلوک نیز این مقام (ترک محرمات ) را مقدم شمارند بر مقام اوّل (انجام واجبات) و از مراجعه‌ی به اخبار و آثار و خطب نهج‌البلاغه‌ واضح شود که حضرات معصومین نیز به این مرحله بیشتر اهمیت داده‌اند ـ پس، اى عزیز این مرحله اوّل را خیلى مهم شمار و مواظبت و مراقبت در امر آن نما که اگر قدم اوّل را درست برداشتى و این پایه را محکم کردى، امید وصول به مقامات دیگر است، و الا رسیدن به مقامات ممتنع و نجات بس مشکل و صعب مى‌شود.»([10])

گناه؛ محو کننده‌ی اثر اعمال نیک

گناهان مانند آفاتی هستند که بر انبار کارهای نیک و خوب وارد شده و آن‌ها را از بین می‌برند. بسیاری از متدینین و مؤمنین سالیان دراز اهل خمس و زکات و نماز و روزه و حج و حتی اعمال مستحبی مانند نماز شب و دیگر عبادات هستند، امّا اثری از محبت الهی و آثار و برکات آن که روزی اهل معرفت است احساس نمی‌کنند و دل‌سرد و مأیوس می‌گردند که علت آن‌را باید در اعمال زشتی که محو کننده‌ی اثر اعمال نیک است، جستجو نمود.

در روایاتی که به ما رسیده به همین اثر تخریبی بعضی از گناهان اشاره شده است.

به عنوان مثال: امام صادق ‌علیه‌السلام  فرموده‌اند: « اَلْغِیبَهُ حَرَامٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ إنَّها لَتَأکُل الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ ـ غیبت کردن براى هر مسلمانى حرام است و همان‌گونه که آتش هیزم را مى‌خورد، غیبت نیز کارهاى نیک انسان را مى‌خورد و از بین مى‌برد.»([11])

در روایت دیگری امام باقر ‌علیه‌السلام  فرموده‌اند:«إِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ ـ به درستی که حسد ایمان را از بین می‌برد همان‌طور که آتش هیزم را نابود می‌کند.»([12])

گرامی‌ترین

کسانی نزد خدا عزیز و گرامی‌ و به او نزدیک‌تر هستند که مطیع‌تر باشند، چرا که خود او در کتاب عزیزش به این امر اشاره فرموده است: «إِنَّ اَکرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ اَتْقَیکم ـ گرامى‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست»([13])؛ و فرد باتقوا به کسی گفته می‌شود که مراقبت کامل در انجام واجبات الهی و ترک نواهی او دارد. بنابراین هرکس در بارگاه الهی روحیه‌ی بندگی و عبودیّت او بالاتر و در مقابل فرامین و خواسته‌های خدای متعال گوش به حرف‌تر و خاضع‌تر باشد، در نزد خداوند عزیزتر و محبوب‌تر است.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم که فخر جهان آفرینش و اشرف مخلوقات عالم هستی است، چون بنده و عبد مطلق خداست بدین مقام شامخ و بلند نائل گردیده است و به همین جهت در تشهد نماز روزی ده بار شهادت می‌دهیم که نبی مکرّم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم ابتدا عبد و بنده‌ی خدا و سپس رسول و فرستاده‌ی اوست (أشهدُ أنَّ محمّداً عبدُهُ و رسولُهُ)؛ که مقام عبودیّت او مقدّم بر مقام رسالت ذکر شده است.

یادگیری احکام

انسان تا نداند کدام عمل و حالت، حرام و مبغوض خدای سبحان و کدام فعل واجب و محبوب اوست چگونه می‌تواند حق بندگی و عبودیّت را به جای آورد و اوامرش را اطاعت و نواهیش را ترک نماید؟!! لذا بر هر انسان مؤمن و طالب سعادتی عقلاً و شرعاً واجب است که نسبت به یادگیری فرامین الهی و احکام شرعی مبادرت ورزد؛ کما این‌که فقهای عظام نیز در ابتدای رساله‌های عملیّه بر این وجوب حکم رانده‌اند:

«مسائلی را که انسان غالباً به آن‌ها احتیاج دارد واجب است یاد بگیرد.»([14])‌

روایات زیادی درباره‌ی وجوب یادگیری مسائل شرعی و واجب و حرام الهی وارد شده است که به ذکر سه خبر بسنده می‌کنیم:

« قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ لِی ابْناً قَدْ أَحَبَّ [أُحِبُ‌] أَنْ یَسْأَلَکَ عَنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ لَا یَسْأَلُکَ عَمَّا لَا یَعْنِیهِ قَالَ فَقَالَ وَ هَلْ یَسْأَلُ النَّاسُ عَنْ شَیْ‌ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ ـ مردی به امام صادق علیه‌السلام عرض کرد من پسری دارم که دوست دارم از شما درباره‌ی حلال و حرام سئوال کند و می‌خواهم که درباره‌ی اموری که فایده‌ای برای او ندارد سئوال ننماید. امام علیه‌السلام فرمودند:« آیا مردم درباره‌ی امری بافضیلت‌تر از حلال و حرام سئوال می‌کنند؟!»([15])

امام علیه‌السلام در این حدیث سئوال نمودن و فراگیری واجبات و محرمات را بافضیلت‌ترین چیزها دانسته‌اند زیرا سؤال کردن مقدمه‌ی یادگیری است.

در روایت دیگری درباره‌ی اهمیت فراگیری و فهم احکام دینی و حلال و حرام الهی چنین وارد شده است:

« إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ لَیْتَ السِّیَاطَ عَلَى رُءُوسِ أَصْحَابِی حَتَّى یَتَفَقَّهُوا فِی الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ ـ اسحاق بن عمار می‌گوید شنیدم که امام صادق علیه‌السلام می‌فرمود: ای کاش تازیانه را بالای سر دوستانم می‌گرفتم تا این‌که فهم در حلال و حرام الهی پیدا می‌نمودند.»([16])‌

در روایت دیگری از وجود نازنین امام صادق علیه‌السلام چنین می‌خوانیم:

«حَدِیثٌ فِی حَلَالٍ وَ حَرَامٍ تَأْخُذُهُ مِنْ صَادِقٍ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّة ـ حدیث و سخنی که درباره‌ی شناخت حلال و حرام الهی از یک فرد راستگو فراگرفته می‌شود از دنیا و آن‌چه از طلا و نقره در دنیا است؛ بهتر می‌باشد.»([17])

از این روایات به خوبی اهمیت فراگیری مسائل شرعی و حلال و حرام الهی استفاده می‌شود. به همین جهت علمای اخلاق و اهل معرفت به شاگردان سلوکی خویش دستور داده‌اند که از مطالعه‌ی رساله‌ی عملیه و کتب اخلاقی در طول روز غفلت نکنند. (کتب اخلاقی نیز شامل بسیاری از واجبات و محرمات اخلاقی مانند غیبت، دروغ، تهمت، حسد، کبر، عجب و... می‌باشند).

چهار نکته مهم

1ـ پاکی از گناه نیاز به برنامه‌ریزی دارد

چنان‌چه در بیان و سیره بزرگان علما و سالکان طریق الی‌الله مشخص است پاکی از گناه و معاصی نیاز به برنامه و برنامه‌ریزی و اختصاص دادن وقت جهت عمل به آن دارد و به صرف این‌که: من دوست دارم انسان وارسته و متقی باشم، به چنین مقامی نخواهم رسید.

استاد بزرگ اخلاق حضرت آیت‌الله حاج شیخ مجتبی تهرانی"حفظه‌الله" ‌فرموده‌اند: «خیلی از افراد بودند که در طول تاریخ آرزوی رسیدن به مقامات معنوی را داشتند اما هیچ‌گاه به این خواسته خود نرسیدند زیرا قدم در وادی عمل و حرکت ننهادند.»

2ـ ترک گناه امری تدریجی و زمان‌بر است

ترک گناه امری تدریجی و زمان‌بر است و مدت زمان موفقیت در آن، بستگی به همت و جدیّت فرد و میزان تلاش او دارد زیرا به‌دست آوردن تقوا امری تمرینی است و پس از رسیدن به آن و حصول ملکه‌ی تقوا، برای تداوم و حفظ آن، برنامه‌ی آینده باید تا پایان عمر ادامه یابد. بنابراین تا رسیدن به مرز پیروزی و حصول ملکه‌ی تقوا و چشیدن طعم شیرین آن، باید به تلاش و مجاهده با نفس و شیطان ادامه داد و در مواجهه با بعضی ناکامی‌ها و لغزش‌هایی که قهراً در این مدت پیش خواهد آمد امید خود را از دست نداد؛ چرا که ناامیدی اوّلِ شکست و رکود است.

3ـ جهاد اکبر

شخصی که در این مسیر قرار می‌گیرد باید بداند که مجاهد فی‌سبیل‌الله است زیرا در میدان مبارزه با نفس اماره و شیطان وارد شده است که بدترین دشمنان انسان هستند. در روایت نبوی آمده است: « أعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ ـ بدترین دشمنان تو (ای انسان) آن نفس توست که در درون تو قرار دارد.»([18]) و قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ النَّفْسَ لَأََمَّارَة بِالسُوءِ ـ نفس (سرکش) بسیار به بدی‌ها امر مى‌کند.»([19]) شیطان نیز دشمن قسم خورده‌ی انسان است چرا که گفته است: « قَالَ فَبِعِزَّتِک لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ‌ ـ گفت: به عزّتت سوگند، همه‌ی انسان‌ها را گمراه خواهم کرد.»([20]) بنابراین شیطان و نفس اماره‌ی بدتر از شیطان، موانع جدی در این مسیر هستند که برای رهایی از گناه، انسان باید بر آن دو غلبه نماید که در روایات ما به این جهاد و نبرد، جهاد اکبر گفته شده است.

امام صادق ‌علیه‌السلام  فرموده‌اند: « پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم عده‌ای را برای جنگ فرستاد. چون بازگشتند فرمود: مرحبا به گروهی که جهاد کوچک (جنگ در راه خدا) را انجام دادند امّا جهاد اکبر (بزرگ) همچنان بر دوش آنان باقی است.   کسی پرسید: یا رسول الله، جهاد اکبر چیست؟   فرمودند: جهاد با نفس»([21])

4ـ اگر تلاش کنی خدا یاری می‌کند

انسانی که می‌خواهد سیر إلی‌الله نماید باید بداند که صبر او بر ترک معصیت و بردباریش در مسیر طاعت، از منظر الهی دور نمانده و خدای متعال در این مجاهده، نصرت و یاری خویش را به او هدیه نموده و او را به راه رستگاری هدایت می‌نماید زیرا که خودش در قرآن کریم فرموده است: « وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا ـ کسانی که در راه رسیدن به ما تلاش می‌کنند آن‌ها را به راه‌های خویش راهنمایی می‌کنیم.»([22])

سه دستورالعمل کمکی

1) مواظبت به آیات شریفه آخر سوره «حشر»

حضرت امام خمینی رحمت‌الله‌علیه می‌فرمایند: « جناب عارف بزرگوار و شیخ عالى مقدار ما (حضرت آیت‌الله شاه‌آبادی رضوان‌الله‌علیه) مى‌فرمودند که مواظبت به آیات شریفه آخر سوره «حشر»، از آیه‌ی شریفه  « ‌یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتُّقُوا اللَّه وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قدَّمَتْ لِغَدٍ...» تا آخر سوره‌ی مبارکه با تدبّر در معنى آن‌ها در تعقیب نمازها خصوصاً در اواخر شب که قلب فارغ‌البال است، خیلى مؤثر است در اصلاح نفس.

2) دوام بر وضو

و نیز براى جلوگیرى از شرّ نفس و شیطان دوام بر وضو را سفارش مى‌فرمودند و مى‌گفتند وضو به منزله‌ی لباس جُندى (سربازی) است.»([23])

3) مراقبت بر سوره غنی و ذکر ...

وقتی از حضرت علامه حسن‌زاده آملی تقاضای ذکر یا دعایی نمودند که با انجام آن از گرفتاری روحی نجات پیدا کنند، ایشان فرمود:

دو مطلب به شما عرض می‌کنم، یقیناً اثر دارد، به‌شرط آن‌که اقلاً چهل روز بر آن مداومت داشته باشید.

اول: ذکر شریف: « یا حیُّ یا قَیّوم، یا مَن لا اله الا انت» که گفته‌اند اِکثار در آن سبب حیات و زیادت عقل می‌شود و مجرب هم هست.

دوم: سوره غنی (واقعه) را بخوانید تا غنی در علم و بعداً چیزهای دیگری شوید.([24])

***********************************

با مراجعه به آیات و روایات به خوبی درمی‌یابیم همان‌طور که ما را دعوت به تقوا و پرهیز از گناه نموده‌اند روش ترک معاصی و چگونگی غلبه بر هواهای نفسانی و شیطان را نیز بیان فرموده‌اند و در این مسیر مشکل، ما را به خود واگذار ننموده‌اند. ان‌شاءالله در شماره‌های بعدی به این روش‌ها خواهیم پرداخت.

***********************************

بعض از کتب فقهی و اخلاقی که جهت مطالعه‌ی علاقمندان می‌تواند مفید باشد:

1. رساله‌ی عملیه‌ی مراجع عظام تقلید و کتب استفتائات ایشان.

2.کتاب ارزشمند گناهان کبیره تألیف شهید عالی مقام دستغیب"رحمة الله علیه".

3.کتاب نقطه های آغاز در اخلاق عملی تالیف حضرت آیت‌الله مهدوی کنی.

4.کتاب واجبات و محرمات تألیف حضرت آیت‌الله مشکینی"رحمت‌الله علیه".

5. مجموعه کتب" اخلاق الهی" برگرفته از دروس اخلاق آیت‌الله شیخ مجتبی تهرانی".

6.  یک واجب یک حرام (معرفی 40 واجب و 40 حرام) تألیف مجتبی رئیسی.

پی‌نوشت‌ها

1)   انعام/153

2)   مفاتیح‌الجنان ـ اعمال سحرهای ماه مبارک رمضان

3)   نور/35

4)   مفاتیح‌الجنان ـ اعمال ماه شعبان

5)   الکافی، ج2، ص352

6)   ذاریات/56

7)   مائده/27

8)   شرح چهل حدیث، ص8

9)   اصول کافی ج2ص237

10)            چهل حدیث، ص208

11)            کشف‌الریبه ص9

12)            اصول کافی ج2 ص306

13)            حجرات/13

14)            توضیح‌المسائل، مسأله 11

15)            بحارالانوار ج1 ص214

16)            المحاسن ج1، ص‌229

17)            وسائل‌الشیعه ج27 ص98

18)            بحارالأنوار،ج67، ص64

19)            یوسف/53

20)            ص/82

21)            اصول کافی، ج5، ص12

22)            عنکبوت/69

23)            شرح چهل حدیث ص208

24)            صراط سلوک، رهنمودهای اخلاقی ـ عرفانی حضرت استاد علامه حسن‌زاده آملی، صفحه 104