مشق شب
فیلم مرتبط با موضوع درباره آموزش در مدارس فنلاند (کلیک کنید)
نقص حقوق کودکان
در دهه 1360 عباس کیارستمی کارگردان برجسته ایرانی فیلمی به نام مشق شب ساخت که در زمان خود بسیار بحث برانگیز و جذاب و در عین حال انتقادآمیز بود. تصور بر این است آنچه کارگردان در این فیلم زیبا با عینک نقادانه به آن می‌پردازد توجه به اثر عذاب‌آور مشق شب بر روح و جسم کودکان است. هر چند نظام آموزشی ایران از شرایط بسته آن روزها تا حدی فاصله گرفته و در راستای ایجاد تحرک نیز قدم بر می‌دارد اما گویا همچنان حقوق کودکان در اثر عدم رعایت استاندارد و یا تغییر در نوع نگاه نقض می‌شود.
وقتی کودکان مجبورند به جای فراغت و بازی به نوشتن و نوشتن انبوه بپردازند ، وقتی هنوز دانش آموزان بر اثر انجام تکالیف دچار دست درد یا خواب‌های آشفته می‌شوند و تحصیل و پیشرفت آن‌ها به کارکردن افراطی در منزل است، طبیعی است که ما با مشکلی اساسی و حل نشده روبه رو هستیم؛ مشکلی که شاید باعث ایجاد نفرت و عدم علاقه بچه‌ها به درس و کلاس تا ابد شود.
یکی ازویژگی‌های تکالیف سنتی یکسان‌سازی دانش آموزان است چون در ارائه آن به ویژگی‌های روحی، روانی و شخصیتی تک تک بچه‌ها توجه نشده و برای همه‌ی بچه‌ها یک مدل مشق ارائه می‌شود. در واقع شاید یکی از اساسی‌ترین دلایل عدم علاقه بچه‌ها به تکالیف در این موضوع نهفته باشد که هر تصمیمی با منافع فردی و ارزش‌های ذهنی آن‌ها همخوانی نداشته و در نهایت ما با یک شرایط نامساعد و عدم علاقه جدی آن‌ها رو به رو می‌شویم.
پرفسور هارولد اسمیت جامعه شناس معتقد است: «وقتی تکالیف شب آزادی دانش‌آموزان را سلب می‌نماید و کودک فرصتی برای با خود بودن و یا پرداختن به امور مورد علاقه‌اش را ندارد. طبیعی است اجرای تکلیف یک کار اجباری می‌شود که باعث نزاع و چالش فرد با خودش و با محیط می‌شود. اما موضوع به همین جا ختم نمی‌شود. نتیجه اجبار در تکلیف این می‌شود که کودک با روحیه تقلب، رج زدن، جا انداختن، کار را نیمه تمام و قلابی انجام دادن و ... آشنا شود در حالی که عموماً به معلم‌ها توصیه می‌شود تکلیف را به مسیری سوق دهید که دانش آموزان با انجام آن احساس بهتری داشته و روحیه مسئولیت‌پذیری در آن‌ها تقویت گردد».[1]
نیاز کودکان به خواب و بازی بیشتر از مشق شب است
دکتر مهدیس کامکار، روانپزشک و پژوهشگر مسائل کودکان می‌گوید:
«اگر مشق شب در حد تکرار درس‌هایی که داده شده است باشد خیلی بهتر از این است که مقدار زیادی تکلیف داده شود و در آخر بازدهی کودک پایین باشد.
اگر بخواهیم 24 ساعت شبانه روز را در نظر بگیریم، فرد بزرگسال به 8 ساعت خواب، 8 ساعت کار و 8 ساعت استراحت نیاز دارد، اما این نیاز در کودکان طبیعتاً بسته به سن‌شان متفاوت است. یک کودک با توجه به سن و شرایطی که دارد نیاز به خواب بیشتر و بازی دارد و در کنار آن هم به 6 تا 8 ساعت آموزش نیاز دارد. البته این در کودکان مختلف و سنین مختلف متفاوت است.[2]
برخی کارشناسان آموزشی در آمریکا با تاکید بر فوائد تعیین تکالیف شبانه برای دانش آموزان معتقدند که در برخی شرایط حجم زیاد تکالیف کودک را از انجام سایر فعالیت‌های مهم و سودمند در زندگی همچون صرف شام با خانواده، ورزش کردن یا داشتن خواب شبانه کافی که می‌تواند عملکرد او را در مدرسه تقویت کند، محروم سازد.
بر خلاف تصور رایج که تاکید می‌کند تکالیف مدرسه عملکرد دانش آموزان را تقویت می‌کند، بررسی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) حاکی از آن است که به ندرت انجام تکالیف زیاد مدرسه، تقویت عملکرد تحصیلی را به همراه دارد. در واقع مقایسه انجام شده در کشورهای مورد مطالعه این سازمان نشان می‌دهد بیشتر بودن میزان تکالیف می‌تواند تاثیرات مخربی بر نمره دانش آموزان داشته باشد.
در آخرین مطالعه این سازمان آمده است مدت زمانی که دانش آموزان صرف انجام تکالیف مدرسه می‌کنند در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ تقریبا در تمامی کشورهای جهان به جز آمریکا کاهش یافته است.[3]
ضررها
مطالعات انجام شده در مورد اثرات تکالیف زیاد و اثرات آن بر خانواده نشان می‌دهد تکالیف زیاد و طاقت فرسا نه تنها به بالا بردن نمرات و معدل دانش آموزان کمکی نمی‌کند بلکه به نگرش آن‌ها در مورد مدرسه، نمرات خود، اعتماد به نفس خود و مهارت‌های اجتماعی آن‌ها لطمه وارد می‌سازد.
در واقع، شواهد نشان می‌دهد که دادن تکالیف بیش از حد، باعث بالا بردن سطح استرس، عدم تعادل در زندگی کودکان و مشکلات سلامت جسمی از جمله زخمها، میگرن، محرومیت از خواب و کاهش وزن می‌شود. همچنین ارتباطی بین انجام تکالیف زیاد و عملکرد بهتر دانش آموزان به دست نیامده است.[4]
اضطراب در خانواده
در بسیاری از خانواده‌ها با شروع سال تحصیلی جدید، اعتماد به نفس والدین به توانایی خود برای کمک کردن به فرزندان در انجام تکالیف کاهش یافته و از طرفی میزان اضطراب آن‌ها بیشتر می‌شود.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد احتمال دعوا و درگیری در خانواده‌هایی که در آن حداقل یکی از والدین مدرک دانشگاهی ندارد، بیشتر است.
والدینی که از تحصیلات پایین‌تری برخوردارند، عموماً بر این باورند که فرزندان‌شان به تنهایی می‌بایست از عهده انجام تکالیف خود برآیند. حال اگر این دانش آموز در مدرسه تمرکز کافی بر روی دروس نداشته باشد، در بیشتر موارد با سرزنش و انتقاد شدید والدین مواجه می‌شود. دانش آموز احساس شکست می‌کند و حتی خود را کودن تصور می‌کند. در برخی موارد، این کشمکش‌ها باعث بروز اختلافاتی بین پدر و مادرها هم می‌شود.
نتایج نشان می‌دهد تکالیف بیش از حد و نامناسب، تبعیضی علیه دانش آموزانی است که والدین آن‌ها از تحصیلات پایین‌تری برخوردارند در برابر دانش آموزانی که والدین این دانش آموزان از تحصیلات عالی برخوردارند.[5]
لزوم اصلاح تکلیف
انتخاب صحیح نوع تکلیف متناسب با همان درس به تنهایی کافی نـیست و بـاید بـه حجم آن نیز توجه داشت؛ زیرا اگر مثلاً برای درس فـارسی،چندین صفحه رونویسی تعیین گردد، به علت خستگی ناشی از حجم زیاد کار، از دقت دانش‌آموز کاسته می‌شود و نتایج یـادگیری مـطلوب نـخواهد بود. [6]
به نظر می‌رسد نظام آموزشی ایران همچنان از یک بیماری مزمن رنج می‌برد و آن تاکید بیش از اندازه به انجام تکلیف در منزل (Homework) یا همان مشق شب از نوع سنتی آن است و هنوز هم بچه‌ها مجبورند بعد از ساعات حضور در کلاس به فکر انجام تکالیف مدرسه خود در خانه باشند. تکالیفی که گاهی اوقات نه تنها دارای اهداف آموزشی خاصی نیست بلکه باعث خستگی، دلزدگی و افت تحصیلی می‌شود.
بچه‌ها عموماً می‌گویند: تکلیف برای ما مثل هیولایی است که حتی در زمان فراغت و استراحت هم به آن فکر می‌کنیم.
روانشناسان نیز معتقدند: تکلیف‌های سنتی به دلیل عدم پذیرش و دریافت قلبی توسط دانش آموزان به مثابه زنجیری می‌ماند که به ذهن، فکر و احساس هر کودک آویخته شده و اجازه آزاداندیشی را به او نمی‌دهد.
تحقیقات انجام گرفته توسط فرایزن، دوویل و باربر نشان می‌دهد که تکلیف شب برای کودکان مفید نیست و اثرات منفی فراوان دارد. اما آنچه در ایران موجب نگرانی بیشتر می‌شود این است که انجام تکالیف به شکل سنتی و با فشار روحی بسیار روبه روست. حل تمرین‌های فراوان و طاقت فرسا، رونویسی و تاکید بر حفظ طوطی‌وار درس در منزل همچنان بخش اساسی مشق شب کودکان در مدارس ایران است که این قضیه گاهی به دلیل عمیق شدن و ریشه‌ای بودن فرهنگ تکلیف شب به‌عنوان یک وظیفه در خانواده کار اصلاح آن‌را با دشواری‌هایی مواجه ساخته است چرا که حتی اگر در مدرسه‌ای و یا توسط معلمی مشق داده نشود ممکن است با مخالفت و اعتراض والدین روبه رو شود که بچه‌ها در خانه کار خاصی انجام نمی‌دهند و فقط به تفریح و سرگرمی و تماشای تلویزیون مشغول هستند.
در این مورد تقریباً اکثر محققان مسائل آموزشی هم عقیده هستند که حذف تکلیف یک روش درست و حساب شده‌ای محسوب نمی‌شود و علی‌القاعده هر معلم برای ثبات یادگیری مطالب مدرسه (نه به عنوان یک روش) باید از تکلیف استفاده نماید.
حتی در یک تحقیقی که در مریلند با مشارکت 820 معلم ، بیش از 2000 دانش آموز و 1200 نفر از والدین صورت گرفت مشخص گردید که در مدارس ابتدایی دانش اموزان که تمرین بیشتری انجام داده بودند، در گذراندن واحدهای درسی خود موفق‌تر بودند.
اما این به معنای پذیرش هر مدل تکلیف، یا مشق شب‌های بی‌رویه نیست و اتفاقاً مطالعه در مریلند نشان می‌دهد که تکلیف‌های سنتی می‌تواند بسیار مضر بوده و جسارت و روحیه یادگیری را در کودک از بین ببرد.
در این خصوص دکتر جویس راپستین پرفسور جامعه شناس دانشگاه جان هاپکینز می‌گوید: «تکلیف‌های فراوان اصلاً ضرورتی ندارد و تکلیف مناسب می‌تواند به دانش‌آموز احساس امیدواری بیشتری برای رسیدن به موفقیت دهد».[7]
دکتر«سیف» بر ضرورت تشخیص توانایی‌های دانـش‌آموزان در دوره‌‌های مختلف سنّی و نیز در نظر گرفت تفاوت‌های فردی میان ای‌شان تأکید نموده است و می‌گوید:
«حجم تکالیف باید در حدّ معقول و متناسب با توانایی‌های دانش‌آموزان باشد. در سال‌های اول مدرسه باید حتی‌المقدور تکالیف را مـحدود کـرد و در شرایطی کـه امکانات اجازه می‌دهند بچه‌ها بیشتر تکالیف‌شان را در مدرسه و تحت‌نظر معلّم انجام دهند. با بالا رفتن سطح تحصیلات، بـه تدریج نیاز به کار خارج از کلاس (تحقیق و کارهای ابتکاری) بیشتر مـی‌شود، تـا جـایی که در مقاطع دانشگاهی بخش عمدهء فعالیت‌های مربوط به یادگیری، به عهده‌ی دانشجو است و نه معلّم».
وی سپس مـی‌افزاید:
«تکلیف باید بیشتر جنبه‌ی حلّ مسئله داشته باشد و یـا تـمرین آنچه که در مدرسه یاد گرفته است؛ مثلاً لغات تازه‌ای را که یادگرفته است، تمرین کند و یا بـنویسد. مسائل درس ریاضی را که در مدرسه فرا گرفته است، در منزل حلّ کند.بهتر است مـعلّم با شناسایی دقیق تـوانایی و نـیاز بچه‌ها، تکالیف‌شان را به‌طور انفرادی تعیین کند. البته معلم زمانی کاملاً قادر به اجرای روش مذکور خواهد بود که شرایط آموزشی مناسب باشد؛ مثلاً تعداد دانش‌آموزان هر کلاس در حدّ استاندارد باشد. درحال‌حاضر، مـشکل اساسی ما این است که به علت عدم مهارت در تدریس، تراکم دانش‌آموزان و مسائل مشابه به آن، یادگیری آن‌طور که باید در کلاس انجام نمی‌گیرد و معلّمین سعی می‌کنند با دادن تکالیف زیاد، نقایص را بـرطرف کـنند. حال آن‌که در چنین شرایطی، تکلیف زیاد، نتیجه‌ی سویی در بر خواهد داشت.[8]
حجم تکلیف مناسب
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، «قانون ۱۰ دقیقه‌ای» اجرا می‌شود. به این معنا که در پایه اول دبستان ۱۰ دقیقه تکلیف شب، در پایه دوم دبستان ۲۰ دقیقه و در نهایت سال آخر دبیرستان ۱۲۰ دقیقه زمان مناسب برای انجام تکالیف است. [9]
متوسط مدت انجام تکالیف برای دانش‌آموزان پایهء اول تحصیلی بیست دقـیقه اسـت. این زمان برای پایه‌های تحصیلی بالاتر به تدریج افزایش می‌یابد تا جایی که برای دانش‌آموزان سـال‌های آخـر دبـیرستان تا دو ساعت هم می‌رسد. [10]
[1]. مقاله «آسیب شناسی مشق شب در ایران» نوشته دکتر مهرداد ناظری منتشر شده در مجله گزارش شماره 209
[2] سایت گاج با نشامی زیر:
http://azmoon.gaj.ir/News/Index/2212/%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D9%88-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B4%D9%82-%D8%B4%D8%A8-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
[3] خبرگزاری ایسنا به نشامی زیر:
http://www.isna.ir/news/95060906293/%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%81-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%D8%BA%D9%88%D9%84-%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%85
[4] خبرگزاری مهر به نشانی زیر:
http://www.mehrnews.com/news/3837629/%D8%AA%DA%A9%D9%84%DB%8C%D9%81-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%B7%D9%85%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF
[5] خبرگزاری مهر به نشانی زیر
http://www.mehrnews.com/news/3837629/%D8%AA%DA%A9%D9%84%DB%8C%D9%81-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%B7%D9%85%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF
[6]. مجله رشد معلم؛ آبان 1370 ـ شماره 77
[7]. مقاله «آسیب شناسی مشق شب در ایران» نوشته دکتر مهرداد ناظری منتشر شده در مجله گزارش شماره 209
[8]. مجله رشد معلم؛ مهر 1370 ـ شماره 76
[9] خبرگزاری مهر به نشانی زیر:
http://www.mehrnews.com/news/3837629/%D8%AA%DA%A9%D9%84%DB%8C%D9%81-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%B7%D9%85%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF
[10]. مجله رشد معلم؛ آبان 1370 ـ شماره 77