فایل Word

مراحل خلقت انسان

الَّذِى أَحْسَنَ کلُ شىَءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِینٍ (7) ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ (8) ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ. (9)

او همان کسى است که هر چه را آفرید نیکو آفرید؛ و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد.(7) سپس نسل او را از عصاره‌اى از آب ناچیز و بى‌قدر آفرید. (8) سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وى دمید؛ و براى شما گوش و چشم‌ها و دل‌ها قرار داد؛ امّا کمتر شکر نعمت‌هاى او را بجا مى‌آورید. (9) (سوره سجده)

مراحل شگفت‎انگیز آفرینش انسان‎[1]

آیات مورد بحث نخست اشاره و تاکیدى است بر بحث‌هاى توحیدى که در آیات قبل گذشت که در چهار مرحله خلاصه مى‎شد (توحید خالقیت، حاکمیت‎ ولایت و ربوبیت) مى‎فرماید: «کسى که با این صفات گفته شد او است خداوندى که از نهان و آشکار با خبر است و شکست ناپذیر و مهربان است». (ذلِکَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ‎).

بدیهى است کسى که مى‌‎خواهد تدبیر امور آسمان و زمین کند، و حاکم بر آن‌ها باشد، و عهده‎دار مقام ولایت و شفاعت و خلاقیت باشد، باید از همه چیز، از پنهان و آشکار آگاه باشد که بدون آگاهى و علم گسترده هیچ‌یک از این امور امکان‌پذیر نیست.

در عین حال چنین کسى باید «عزیز»، (قدرتمند و شکست ناپذیر) باشد تا بتواند این کارهاى مهم را انجام دهد. ولى عزت و قدرتى نه توأم با خشونت، بلکه توأم با رحیمیت و لطف!

*** آیه بعد اشاره‎اى به نظام احسن آفرینش به طور عموم، و سرآغازى براى بیان خلقت انسان و مراحل تکامل او به طور خصوص است، مى‎فرماید: «او همان کسى است که هر چه را آفرید نیکو آفرید». (الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‎ءٍ خَلَقَهُ‎).

و به هر چیز آن‌چه نیاز داشت داد، و به تعبیر دیگر بناى کاخ عظیم خلقت را بر«نظام احسن» یعنى بر چنان نظمى استوار کرد که از آن کامل‌تر تصور نمى‎شد.

در میان همه موجودات پیوند و هماهنگى آفرید، و به هر کدام آن‌چه را با زبانحال مى‎خواستند عطا فرمود.

اگر به وجود یک انسان نگاه کنیم و هر یک از دستگاه‌هاى بدن او را در نظر بگیریم مى‎بینیم از نظر ساختمان، حجم، وضع سلول‌ها، طرز کار آن‌ها، درست آن‌گونه آفریده شده است که بتواند وظیفه خود را به نحو احسن انجام دهد، و در عین حال آن‌چنان ارتباط در میان اعضاء قرار داده که همه بدون استثناء روى یکدیگر تاثیر دارند، و از یکدیگر متأثر مى‎شوند.

و درست همین معنى در جهان بزرگ با مخلوقات بسیار متنوع، مخصوصا در جهان موجودات زنده با آن سازمانهاى بسیار متفاوت، حاکم است.

خلاصه:    دهنده‎اى که به گل نکهت و به گل جان داد    به هر که آنچه سزا دید حکمتش آن داد!

آرى او است که انواع عطرهاى دل‎انگیز را به گل‌هاى گوناگون مى‎بخشد و او است که به خاک و گل روح و جان مى‎دهد و از آن انسانى آزاده و با هوش مى‎سازد و نیز از همین خاک تیره گاه انواع گل‌ها، گاه انسان، و گاه انواع موجودات دیگر مى‎آفریند، و حتى خود خاک نیز در حد خود آن‌چه را باید داشته باشد دارا است.

نظیر این سخن همان است که در آیه 50 سوره طه از قول موسى و هارون مى‎خوانیم: «رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى‎ کُلَّ شَیْ‎ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى ـ پروردگار ما همان کس است که به هر موجودى آن‌چه را لازمه آفرینش او بود داد، و سپس او را در تمام مراحل وجود رهبرى کرد».

در اینجا سؤالى در مورد آفرینش شرور و آفات و چگونگى سازش آن با «نظام احسن جهان» مطرح مى‌‎شود که در بحث نکات به خواست خدا مورد بررسى قرار خواهیم داد.

قرآن سپس با ذکر این مقدمه «آفاقى» وارد بحث «انفسى» مى‎شود و همان‌گونه که در بحث آیات آفاقى از چند شاخه توحید سخن گفت در اینجا از چند موهبت بزرگ در مورد انسانها سخن مى‎گوید.

نخست مى‎فرماید: «خداوند آغاز آفرینش انسان را از گل قرار داد». (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ‎).

تا هم عظمت و قدرت خود را نشان دهد که آن چنان مخلوق برجسته‎اى را از چنین موجود ساده و کم ارزشى آفریده و آن «دل‎آویز» نقش را از «ماء و طینى» خلق کرده. و هم به این انسان هشدار دهد که تو از کجا آمده‎اى و به کجا خواهى رفت.

پیدا است این آیه سخن از آفرینش «آدم» مى‎گوید، نه همه انسان‌ها، چرا که ادامه نسل او در آیه بعد مطرح است، و ظاهر این آیه دلیل روشنى است بر خلقت مستقل انسان و نفى فرضیه تحول انواع (لا اقل در مورد نوع انسان).

گر چه بعضى خواسته‎اند این آیه را چنین تفسیر کنند که با فرضیه تکامل انواع نیز مى‎سازد زیرا آفرینش انسان به انواع پست‌تر بر مى‎گردد و آن‌ها نیز به آب و گل سرانجام منتهى مى‎شود.

ولى ظاهر تعبیر آیه این است که میان «آدم» و «گل» انواع دیگرى ـ آن‌هم انواعى بى‌شمار ـ از موجودات زنده فاصله نبوده، بلکه آفرینش انسان بدون واسطه از گل صورت گرفته است.

البته قرآن در مورد انواع دیگر جانداران سخنى به میان نیاورده است.

این معنى با توجه به آیه 59 سوره آل عمران روشن‌تر مى‎شود آن‌جا که مى‎فرماید: «إِنَّ مَثَلَ عِیسى‎ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ‎ ـ آفرینش عیسى بدون وجود پدر چیز عجیبى نیست همانند آفرینش آدم است که او را از خاک آفرید».

و در سوره حجر آیه 26 مى‎فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ‎ ـ ما انسان را از گل خشکیده که از گل بد بوى آفریده شده بود گرفتیم».

از مجموع آیات چنین استفاده مى‎شود که آفرینش آدم به صورت یک خلقت مستقل، از خاک و گل به وجود آمده است، و مى‎دانیم فرضیه تحول انواع هرگز به صورت یک مسأله قطعى علمى در نیامده که به خاطر تضادش با ظهور آیات فوق بخواهیم آن‌ها را طور دیگر تفسیر کنیم، و به تعبیر دیگر ما‌دام که قرینه‎اى روشن‎ بر خلاف ظواهر آیات وجود نداشته باشد باید آن‌ها را به همان معنى ظاهرش تطبیق کرد و در مورد آفرینش مستقل آدم چنین است.

*** آیه بعد به آفرینش نسل انسان و چگونگى تولد فرزندان آدم در مراحل بعد اشاره کرده مى‎گوید: «سپس خداوند نسل او را از عصاره‎اى از آب ناچیز و بى‌قدر قرار داد». (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ‎).

«جعل» در این‌جا به معنى آفرینش، و «نسل» به معنى فرزندان و نوه‎ها در تمام مراحل است.

«سلاله» در اصل به معنى عصاره و فشرده خالص هر چیز است و منظور از آن در این‌جا نطفه آدمى است که در حقیقت عصاره کل وجود او مى‎باشد، و مبدء حیات و منشأ تولد فرزند و ادامه نسل است.

این آب که ظاهرا آبى است بى ارزش و بى مقدار از نظر ساختمان و سلول‌هاى حیاتى شناور در آن، و همچنین ترکیب مخصوص مایعى که سلول‌ها در آن شناورند بسیار ظریف و فوق‌العاده دقیق و پیچیده است و از نشانه‎هاى عظمت پروردگار و علم و قدرت او محسوب مى‎شود و کلمه «مهین» که به معنى ضعیف و حقیر و ناچیز است اشاره به وضع ظاهرى آن مى‎باشد و گر نه از اسرار آمیزترین موجودات است.

*** آیه بعد اشاره است به مراحل پیچیده تکامل انسان در عالم رحم، و همچنین مراحلى که آدم به هنگام آفرینش از خاک طى نمود، مى‎فرماید: «سپس اندام انسان را موزون ساخت». (ثُمَّ سَوَّاهُ‎).

«و از روح خویش در او دمید»! (وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ‎).

«و براى شما گوش و چشمان و دل‌ها قرار داد». (وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ).

«اما کم‌تر شکر نعمت‌هاى او را بجا مى‎آورید». (قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ‎).

«سوّاه» از ماده «تسویه» به معنى تکمیل کردن است، و این اشاره به مجموع مراحلى است که انسان از هنگامى که به صورت نطفه است تا مرحله‎اى که تمام اعضاى بدن او آشکار مى‎گردد طى مى‎کند و همچنین مراحلى را که آدم بعد از آفرینش از خاک تا به هنگام نفخ روح پیمود.

تعبیر به «نفخ» (دمیدن) کنایه‎اى است براى حلول روح در بدن آدمى گویى تشبیه به هوا و تنفس شده است، هر چند نه این است و نه آن.[2]

و اگر گفته شود نطفه انسان از آغاز که در رحم قرار مى‎گیرد و قبل از آن یک موجود زنده است بنا بر این نفخ روح چه معنى دارد؟

در پاسخ مى‎گوئیم در آغاز که نطفه منعقد مى‎شود تنها داراى یک نوع «حیات نباتى» است، یعنى فقط تغذیه و رشد و نمو دارد، ولى از حس و حرکت که نشانه «حیات حیوانى» است و همچنین قوه ادراکات که نشانه «حیات انسانى» است در آن خبرى نیست.

اما تکامل نطفه در رحم به مرحله‎اى مى‎رسد که شروع به حرکت مى‎کند و تدریجا قواى دیگر انسانى در آن زنده مى‎شود، و این همان مرحله‎اى است که قرآن از آن تعبیر به نفخ روح مى‎کند.[3]

اضافه «روح» به «خدا» به اصطلاح «اضافه تشریفى» است، یعنى‎ یک روح گران‌قدر و پر شرافت که سزاوار است روح خدا نامیده شود در انسان دمیده شد، و بیانگر این واقعیت است که انسان گر چه از نظر «بعد مادى» از «خاک تیره» و یا «آب بى‌مقدارى» است، ولى از نظر «بعد معنوى و روحانى» حامل «روح الهى» است.

یک سوى وجود او به خاک منتهى مى‎شود، و سوى دیگرش به عرش پروردگار و «طرفه معجونى» است «کز فرشته سرشته و ز حیوان»! و به خاطر داشتن همین دو بعد، قوس صعودى و نزولى و تکامل و انحطاط او فوق‌العاده وسیع است‎.

عظمت مقام انسان به خاطر جنبه مادى او نیست، چرا که اگر به جنبه مادیش باز گردیم لجنى بیش نمى‎باشد.

این روح‎ الهى‎ است که با استعدادهاى فوق‌العاده‎اى که در آن نهفته است مى‎تواند تجلیگاه انوار خدا باشد، به او این همه عظمت بخشیده و براى تکامل او تنها راه این است که آن را تقویت کند و جنبه مادى را که وسیله‎اى براى همین هدف است در طریق پیشرفت این مقصود به کار گیرد (چرا که در رسیدن به آن هدف بزرگ مى‎تواند کمک مؤثرى کند).[4]

قرآن در آخرین مرحله که پنجمین مرحله آفرینش انسان محسوب مى‎شود اشاره به نعمت‌هاى گوش و چشم و قلب کرده است، البته منظور در این‌جا خلقت این اعضاء نیست چرا که این خلقت قبل از نفخ روح صورت مى‎گیرد، بلکه منظور حس شنوایى و بینایى و درک و خرد است.

و اگر از میان تمام حواس «ظاهر» و «باطن» تنها روى این سه تکیه کرده، به خاطر این است که مهم‌ترین حس ظاهرى انسان که رابطه نیرومندى میان او و جهان خارج بر قرار مى‎کند، گوش و چشم است، گوش اصوات را درک مى‎کند و به‌خصوص تعلیم و تربیت به وسیله آن انجام مى‎گیرد، و چشم وسیله دیدن جهان خارج و صحنه‎هاى مختلف این عالم است.

نیروى عقل و خرد نیز مهم‌ترین حس باطنى انسان و یا به تعبیر دیگر حکمران وجود بشر است.

جالب این‌که «افئدة» جمع «فؤاد» به معنى قلب است، ولى مفهومى ظریف‌تر از آن دارد این کلمه به طور معمول در جایى گفته مى‎شود که «افروختگى» و «پختگى» در آن باشد!.

و به این ترتیب خداوند در این آیه مهم‌ترین ابزار شناخت را در «ظاهر» و «باطن» وجود انسان بیان کرده است، چرا که علوم انسانى یا از طریق «تجربه» به دست مى‎آید و ابزار آن، چشم و گوش است. یا از طریق «تحلیل‌ها و استدلال‌هاى عقلى» و وسیله آن، عقل و خرد است که در قرآن از آن به «افئده» تعبیر شده، حتى درک‌هایى که از طریق وحى یا اشراق و شهود بر قلب انسان صورت مى‎گیرد، باز به‌وسیله همین «افئده» مى‎باشد.

اگر این ابزار شناخت از آدمى گرفته شود، ارزش وجودى او تا سر حد یک مشت سنگ و خاک سقوط مى‎کند، و به همین دلیل در پایان آیه مورد بحث انسان‌ها را به مسأله شکرگزارى این نعمت‌هاى بزرگ توجه مى‎دهد و مى‎گوید:

«کم‌تر شکر او را بجا مى‎آورید»، اشاره به این‌که هر قدر شکر این نعمت‌هاى بزرگ را بجا آورید باز کم است!.[5]

نکته‎ها:

کلمه‎ى «سوى» از «تسواه»، به معناى ایجاد تعادل و تناسب و دورى از هرگونه افراط و تفریط است.

حقایق جهان براى ما دو گونه است: پیدا و نا پیدا؛ امّا نزد خدا چیزى غایب و پنهان نیست.

پیام‎ها:

1ـ قوانین حاکم بر جهان، بر اساس علم بى‎پایان الهى است. یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ... عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ (آرى، تدبیر و اداره هر مجموعه‎اى به آگاهى از آن نیاز دارد.)

2ـ علم الهى، نسبت به پیدا و پنهان یکسان است. «عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ»

3ـ قدرت الهى با مهر همراه است. «الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»

4ـ همه‎ى آفریده‎ها نیکوست. «أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‎ءٍ خَلَقَهُ» (حتّى زهر در بدن مار یک ارزش است، درست مثل آب دهان که در دهان انسان نعمت است؛ امّا اگر خارج شود، به هر کجا بیفتد یک اهانت است.)

5ـ همه چیز آفریده‎ى خداست. «کُلَّ شَیْ‎ءٍ خَلَقَهُ»

6ـ ذکر جداگانه‎ى انسان، در کنار همه‎ى هستى، نشانه‎ى اهمیّت و ارزش ویژه‎ى انسان است. «کُلَّ شَیْ‎ءٍ خَلَقَهُ‎ ... خَلْقَ الْإِنْسانِ»

7ـ آن‌چه نطفه مى‎شود، تنها یک سلّول و اسپرم بیش نیست. «سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ»

8ـ هنرمند، خداوند است که از قطره‎اى آب ناچیز و پست، موجودى شریف و ارزشمند مى‎سازد. «خَلْقَ‎ ... مِنْ ماءٍ مَهِینٍ‎»

9ـ آفرینش حضرت آدم با آفرینش بنى‎آدم متفاوت است. «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ» (آفرینش حضرت آدم از خاک بود، ولى‎ نسل او از نطفه و آب آفریده شدند.)

10ـ دریافت کمالات الهى، به آمادگى و تعادل نیاز دارد. (اوّل اندام موزون، سپس دمیده شدن روح الهى) «ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ»

11ـ از نشانه‎هاى شرافت انسان، دمیده شدن روح الهى در اوست. «مِنْ رُوحِهِ»

12ـ آفرینش انسان اولیه تدریجى بوده است. «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ‎ ... ثُمَّ سَوَّاهُ‎»

13ـ وسعت دایره دید انسان بیش از گوش اوست. (انسان در یک لحظه نمى‎تواند دو صدا را مجزّا از هم بشنود، ولى مى‎تواند چند چیز را با هم تماشا کند، به علاوه انسان از راه گوش تنها صداى اشیاى و افراد را مى‎شنود، ولى از راه چشم، موقعیّت، رنگ، حجم، حرکت و سکون را مى‎بیند.) ( «السَّمْعَ» مفرد و «الْأَبْصارَ» جمع آمده است.)

14ـ در میان اعضاى بدن، آن‌چه وسیله‎ى شناخت و معرفت است، مهم‎تر است. (به هیمن دلیل تنها نام گوش و چشم و دل برده شده است.) «السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ»

15ـ توجّه به دوران‎هاى پیدایش انسان، راهى به سوى خودشناسى و خداشناسى و شکرگزارى است. «قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ»

16ـ انسان باید شکرگزار باشد، وگرنه سزاوار توبیخ است. «قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ»[6]