[1]ـ بستن آب در جنگ‫‏ها، پیشینه‫‏‫‏ای در فرهنگ عرب جاهلی دارد و به‫‏عنوان یک ترفند نظامی برای شکست دشمن از آن استفاده می‫‏کرده‫‏اند، همان‫‏گونه که وقتی مشرکین در جنگ بدر زودتر از سپاه اسلام به منطقه بدر رسیدند و بر چاه‫‏های بدر مسلّط شده و آب را بر روی مسلمین بستند تا عرصه را بر ایشان سخت کنند.(1)

در جنگ خیبر نیز شخصی از یهودیان به نزد پیامبر (صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله) آمد و در قالب پیشنهادی گفت: «اگر مجاری آب قلعه را ببندید، آنها را وادار به تسلیم می‫‏کنید». امّا ایشان با بستن آب بر دشمن موافقت نکردند.(2) پیشنهاد شخص یهودی حکایت از این مطلب دارد که در آن زمان این شیوه در جنگ‫‏ها مرسوم بوده امّا مورد تایید و پذیرش پیامبر اسلام (صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله) نبوده است.

پس از شهادت پیامبر (صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله) این فرهنگ منسوخ جاهلی دوباره احیاء شد.

مخالفان عثمان او را در منزلش محاصره کردند. در این میان سران مخالفین از جمله طلحه، بر آن شدند تا از رسیدن آب به عثمان جلوگیری کنند. (3) تحریم آب بر عثمان تا حدّی به طول انجامید که او از شخصی به نام «حجّاج»،(4) «خالد بن عاص»(5)، «امیرالمومنین(علیه السلام)»(6) و «همسران پیامبر(صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله)»(7) درخواست امداد کرد. در این هنگام فقط امیرالمومنینعلیه‫‏السلام و امّ حبیبه بودند که برای رساندن آب به عثمان تلاش کردند.(8) امیر المومنین علیه‫‏السلام فرمود: «صحیح نیست که خانواده عثمان به جرم او در حال تشنگی هلاک شوند».(9)

با مطالعه تاریخ جنگ صفّین نیز به خوبی می‫‏توان این اندیشه را بررسی کرد. هنگامی که دشمنان بر چاه‫‏های آب مسلّط می‫‏شوند مانع آب شده، امّا در صحنه نبرد که ورق بر می‫‏گردد و سپاهیان امیر‫‏المومنین علیه‫‏السلام به چاه‫‏ها دست می‫‏یابند، ایشان علی‫‏رغم رفتار نا جوانمردانه و جاهلانه سپاهیان معاویه، آب را برای آنها مباح و گوارا می‫‏داند.

امام حسین(علیه‫‏السلام) نیز در مسیر کربلا هنگامی که با لشگریان تشنه حرّ بن ریاحی مواجه می‫‏شود، بر طبق سیره جدّ و پدر بزرگوارش آنها را سیراب می‫‏کند. حتّی به فرمان ایشان، مرکب و اسب‫‏های‫‏شان نیز سیراب می‫‏شوند. تاریخ طبری این حرکت جوانمردانه امام علیه‫‏السلام را اینگونه نقل می‫‏کند: «... فقام فتیه و سقوا القوم من الماء‌ حتی أرووهم، و اقبلوا یملأون القصاع و الأتوار و الطساس من الماء و یدنونها من الفرس ...:»؛ ( گروهی از جوانان بر خاستند و سیراب‫‏شان کردند آنها کاسه‫‏ها ، طاس‫‏ها و ظروف را پر از آب کرده و به اسب‫‏ها می‫‏دادند).(10)

1) تفسیر الصافى، ج‫‏2، ص274

2) ناسخ التواریخ ج‫‏3، ص1200

3) الإمامة و السیاسة المعروف (الدینوری)، ج‫‏1، ص57 ـ الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، شیخ مفید، ص141 ـ تاریخ طبری، ج‫‏4، ص385

4) الإمامة و السیاسة المعروف (الدینوری)، ج‫‏1، ص103

5) تاریخ طبری، ج‫‏4، ص385

6) تاریخ طبری، ج‫‏4، ص385 ـ تاریخ المدینة المنورة ، ج 4، ص 1202ـ کتاب جمل من انساب الأشراف، ج‫‏5، ص561

7) تاریخ طبری ج‫‏4، ص385

8) تاریخ طبری ج‫‏4، ص385 ـ الکامل فی التاریخ ، (ابن الأثیر) ، ج‫‏3، ص166

9) شرح نهج البلاغة ، ابن أبی الحدید، ج‫‏3، ص25

10) تاریخ طبری، ج‫‏5، ص401

[2]ـ قَالَ الرَّاوِی وَ اشْتَدَّ الْعَطَشُ بِالْحُسَیْن‫‏... ـ  اللهوف، ص 117ـ بحارالانوار، ج 45 ص50 ـ  وقعة الطف ص 245   عوالم العلوم و المعارف ج‫‏17 ص 292

[3]ـ البدء و التاریخ، ج 6 ص11؛ الاخبار الطوال، ص 258.

[4] ـ جبرئیل به حضرت آدم علیه‫‏السلام در ذکر مصائب امام حسین علیه‫‏السلام گفت: «این فرزند تو کشته می‫‏شود در حالتی که تشنه باشد و بی‫‏کس باشد و تنها و فرید باشد و او را ناصری و معینی نباشد. ای آدم، اگر تو او را می‫‏دیدی، می‫‏شنیدی که می‫‏گوید: وای از عطش وای از کمی یار تا گاهی که از تشنگی چشمش چنان تاریک می‫‏شود که آسمان را نتواند دید و هیچ کس او را جواب نگوید الا با زبان شمشیر و شراب مرگ.». (و یُقْتَلُ عَطْشَاناً غَرِیباً وَحِیداً فَرِیداً لَیْسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعِینٌ وَ لَوْ تَرَاهُ یَا آدَمُ وَ هُوَ یَقُولُ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ نَاصِرَاهْ حَتَّى یَحُولَ الْعَطَشُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ کَالدُّخَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ إِلَّا بِالسُّیُوفِ وَ شُرْبِ الْحُتُوف) ـ بحارالانوار، ج 44 ص245 ـ ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار؛ ج‫‏1 ص 174 ـ عوالم العلوم و المعارف؛ ج‫‏17 ص 104

[5] ـ از پیامبر اکرم صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله روایت شده است که به دخترش فاطمه علیها‫‏السلام فرمود: «جبرئیل بر من وارد شد و من را به دو فرزند که از تو متولّد می‫‏شوند بشارت داد، سپس تعزیت گفته شدم به یکی از آن‫‏ها و دانستم که او تشنه و غریب کشته می‫‏شود. پس فاطمه چنان گریه کرد که صدایش بلند شد، سپس فرمود: ای پدر چرا او را می‫‏کشند در حالی که تو جدّش و علی پدرش و من مادرش هستم؟! پیامبر صلی‫‏الله‫‏علیه‫‏وآله فرمود: دخترم آنها حکومت می‫‏خواهند. اما به‫‏زودی شمشیری علیه آنان بیرون می‫‏آید که غلاف نمی‫‏شود مگر به دست مهدی که از فرزندان توست. (أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَبَشَّرَنِی بِفَرَحَینِ یَکُونَانِ لَکَ ثُمَّ عَزِیَّتُ بِأَحَدِهِمَا وَ عَرَفَتُ اَنَّهُ یُقْتَلُ غَرِیباً عَطْشَاناً ، فَبَکَتْ فَاطِمَةُ حَتّی عَلَا بُکاؤُها ، ثُمَّ قَالَتْ : یَا اَبَه لِمَ یَقْتُلُوهُ وَ أَنْتَ جَدُّه وَ أَبُوهُ عَلیٌّ وَ أَنَا أُمُّهُ ؟ ! قَالَ صل الله علیه وآله  یَا بُنَیَّةُ لِطَلَبِهِم الْمُلکَ أَمَّا إِنَّهُ سَیَظْهَرُ عَلَیْهِمْ سَیْفٌ لَا یَغمِدُ الَّا عَلی یَدِ الْمَهْدِی مِنْ وُلدِکَ) ـ فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، ص 108 ـ دلائل الإمامة (ط - الحدیثة) ص 102 ـ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة علیهم السلام ص 219 ـ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر؛ ج‫‏2 ص 349 دلائل الإمامة، محمد بن جریر بن رستم طبرى‫‏، ص102 ـ ریاض الأبرار ج‫‏1، ص174

[6] ـ در نبرد صفین، چون ابو ایوب اعور سلمی آب را بر مردم بست، صدای مردم به العطش بلند شد. سپس امام علیه‫‏السلام‫‏ عدّه‫‏ای از اسب سواران را فرستاد تا آب را باز کنند ولی موفق نشدند. تا این‫‏که امام حسین علیه‫‏السلام با اذن پدر گرامیش رفت تا آب تهیه کند. هنگامی که خبر موفقیّت امام حسین علیه‫‏السلام به امیر المومنین علیه‫‏السلام رسید، آن حضرت گریست. چون علّت گریستن حضرت را جویا شدند، ایشان فرمودند: «به یاد آوردم که (فرزندم) حسین (علیه‫‏السلام) در سرزمین کربلا عطشان کشته خواهد شد در حالی که اسبش می‫‏گریزد و صیحه می‫‏زند). (ذَکَرتُ أَنَّهُ سَیُقْتَلُ عَطْشَاناً بِطَفِّ کَربَلا، حَتَّى یَنْفَرَّ فَرَسُهُ وَ یُحَمحِم) ـ عوالم العلوم و المعارف ج‫‏17  ص 150 ـ مدینة معاجز، ج‫‏3 ص 140 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏44 ص 266

[7]ـ امام سجّاد علیه‫‏السلام هنگامی که بدن مطهّر امام حسین (علیه‫‏السلام) را دفن کرد، با انگشت خویش بر روی قبر چنین نوشت: «این قبر حسین بن على علیه‫‏السلام است که او را با لب تشنه و غریب کشتند» (هذا قَبْرُ الحُسَیْنِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِب اَلَّذِی قَتَلُوهُ عَطْشاناً غَریباً) ـ حیاة الإمام زین العابدین علیه‫‏السلام‫‏، ج‫‏1، ص166، مقتل ابن مقرّم‫‏، ص337

همچنین، هنگامی که اهل بیت از اسارت به مدینه برگشتند امام سجّاد علیه‫‏السلام فرمود: «یقول: لقد ذبح أبو عبد اللّه غریبا عطشانا» ـ .الإمام السجاد جهاد و أمجاد، حسین الحاج حسن‫‏، ص174

امام صادق علیه‫‏السلام نیز مساله عطش را از زبان امام سجّاد علیه‫‏السلام نقل کرده و می‫‏فرماید: «(امام) زین العابدین (علیه‫‏السلام) چهل سال براى پدر بزرگوارش گریه کرد، در حالى که روزش، روزه‫‏دار بود و شبش، شب زنده‫‏دارى مى‫‏کرد. هنگامى که وقت افطار مى‫‏شد غلامش غذا و نوشیدنى براى او مى‫‏آورد و جلویش مى‫‏گذاشت و مى‫‏گفت: میل کنید، ایشان مى‫‏فرمود: فرزند رسول خدا (علیه‫‏السلام) گرسنه و تشنه شهید شد. این جمله را تکرار مى‫‏کرد و گریه سر مى‫‏داد تا این‫‏که غذایش با اشک چشمش مخلوط مى‫‏شد. او همواره این‫‏طور بود، تا این که به جوار رحمت حقّ شتافت» (اِنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ بَکَى عَلَى أَبِیهِ أَربَعِینَ سَنَةً، صَائِماً نَهَارَهِ، قَائِماً لَیْلَهُ، فاذا حَضَرَ الاِفطارُ جَاءَ غُلَامُهُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَیَضَعُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ: کُلْ یَا مولاىَ، فَیَقُولُ(علیه السلام): قُتِلَ اِبْنَ رَسُولِ اللَّهِ(صل الله علیه وآله) جَائِعاً ، قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ(صل الله علیه وآله) عَطْشَاناً، فَلَا یَزَالُ یُکَرِّرُ ذَلِکَ وَ یَبْکِى حَتَّى یَبِلَّ طَعَامُهُ بِدُمُوعِهِ ، وَ یُمْزَجُ شَرَابُهُ بِدُمُوعِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّى لَحِقَ بِاللَّهِ عَزَّوجَلَّ) ـ اللهوف، ترجمه فهرى؛ النص ص 209 ـ عوالی اللئالی، ج‫‏1  ص89 ـ مسکن الفؤاد، ص 100 ـ وسائل الشیعة، ج‫‏3 ص 282 و ج‫‏25 ص 278 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص 149 ـ ریاض الأبرار، ج‫‏1 ص253

و امام باقر علیه‫‏السلام فرمود: «حضرت حسین علیه‫‏السّلام که صاحب کربلاء است در حالى که مظلوم و اندوهگین و تشنه و غصه‫‏دار بود شهید شد» (إِنَّ الْحُسَیْنَ صَاحِبَ کَرْبَلَاءَ قُتِلَ مَظْلُوماً مَکْرُوباً عَطْشَاناً لَهْفَانا) ـ کامل الزیارات؛ النص؛ ص 168 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏98 ص 46

امام صادق علیه‫‏السّلام فرمودند: «هنگامى که اراده زیارت حضرت حسین علیه‫‏السّلام را نمودى پس آن حضرت را با حالى غمگین و اندوه‫‏ناک و ناراحت و ژولیده و گرفته و گرسنه و تشنه زیارت نما زیرا حضرتش کشته شدند در حالى که غمگین و ناراحت و ژولیده و گرفته و گرسنه و تشنه بودند.» (إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَةَ الْحُسَیْنِ ع فَزُرْهُ وَ أَنْتَ کَئِیبٌ حَزِینٌ مَکْرُوبٌ شَعِثاً مُغْبَرّاً جَائِعاً عَطْشَاناً فَإِنَّ الْحُسَیْنَ قُتِلَ حَزِیناً مَکْرُوباً شَعِثاً مُغْبَرّاً جَائِعاً عَطْشَانا) ـ کامل الزیارات؛ النص؛ ص 131 ـ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ النص؛ ص 89 ـ کتاب المزار- مناسک المزار(للمفید) ؛ النص؛ ص 96 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏98 ص140

امام رضا علیه‫‏السلام نیز با اشک‫‏هایی که بر قصیده «مدارس آیات» دعبل، از چشمان مبارک روان کرده؛ مهر تاییدی بر مساله عطش زده است. این هنگامی بود که دعبل در حضور حضرتش ابیاتی را زمزمه کرد، که بیت زیر در این میان بود: «اى فاطمه! کاش با حسینت در کربلا بودى / که در کنار نهر فرات تشنه جان داد». (أَفاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَیْنَ مُجَدَّلا / وَ قَدْ ماتَ عَطْشاناً بِشَطِّ فُراتِ) ـ کشف الغمة، ج‫‏2 ص 322 ـ حلیة الأبرار، ج‫‏4 ص 400 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص 257 ـ ریاض الأبرار، ج‫‏1 ص 277

امام زمان ارواحنافدا نیز در زیارت ناحیه مقدسه با این عبارت به مصیبت تشنگی اشاره می‫‏فرماید: «پس آب و ورود بر آن را از تو منع کردند» (فَمَنَعُوکَ المَاءَ وَ وُرودَهُ) ـ المزار الکبیر، ص 503 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏98 ص 321

[8]ـ پس از اینکه امام حسین علیه‫‏السلام خبر شهادت همه یارانش را داد، قاسم از شهادت عبدالله شیرخوار سوال می‫‏کند. امام در این هنگام می‫‏فرماید:«عمویت به فداى تو باد! عبدالله هنگامى کشته خواهد شد که من از تشنگى زیاد بى‫‏تابم و در خیمه‫‏ها دنبال آب یا شیر مى‫‏گردم ولى چیزى نمى‫‏یابم» (فِداکَ عَمُّکَ یُقْتَلُ عَبْدُاللّهِ اِذْ جَفَّتْ رُوحی عَطَشاً وَ صِرْتُ اِلى خِیَمِنا فَطَلَبْتُ ماءً وَ لَبَنَاً فَلا أَجِدُ قَطُّ) ـ  مدینة معاجز، ج‫‏4 ص 216 ـ نفس المهموم‫‏، ص208

در روز عاشورا نیز هنگامی که علی اصغر علیه‫‏السلام را بر دستان گرفت، فریاد زد: «اى مردم! شما برادر و فرزندان و یارانم را کشتید و کسى جز این طفل که بى‫‏هیچ گناهى از تشنگى مى‫‏سوزد، نمانده است، او را با جرعه آبى سیراب کنید» (یا قومُ، قَتَلْتُم شِیعَتی و أهلَ بَیْتِی و قَد بَقِیَ هَذا الطِفلُ یَتَلَظَّى عَطَشاً فاسقُوه شَربةً مِنَ المَاء) ـ الإرشاد (للمفید) ج‫‏2 ص87 ـ روضة الواعظین، ج‫‏1 ص 182 ـ إعلام الورى (ط - القدیمة) النص ص 235 ـ اللهوف، ترجمه میر ابو طالبى ص150 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏44 ص 389

[9]ـ الف) حضرت زینب سلام‫‏الله‫‏علیها هنگامی که اسراء را از کنار قتلگاه عبور می‫‏دادند این چنین فرمود: «پدرم فداى آن کس که جانم فداى او باد. پدرم فداى آن کس که با دل پرغصّه جان سپرد، پدرم فداى آن کس که با لب تشنه شهید شد، پدرم فداى آن کس که از محاسنش خون مى چکد» (بِأَبِی مَنْ نَفْسی لَهُ الْفِداءُ، بِأبِی الْمَهْمُومَ حَتّى قَضى، بِأبی الْعَطْشانَ حَتّى مَضى، بِأَبِی مَنْ شَیْبَتُهُ تَقْطُرُ بِالدِّماءِ) ـ اللهوف، ترجمه فهرى، النص ص 134 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص 59

ب) هنگامی که حضرت عبّاس علیه‫‏السلام از امام حسین علیه‫‏السلام اجازه میدان خواست، امامبه ایشان فرمود: «هم اینک که قصد رفتن به میدان داری، برای این کودکان آبی مهیّا کن» (إِذا غَدَوْتَ إِلَى الْجِهادِ فَاطْلُبْ لِهؤُلاءِ الاْطْفالِ قَلیلا مِنَ الْماءِ). حضرت عباس علیه‫‏السلام که صدای ناله و العطش طفلان و کودکان حرم به گوشش رسید، بی‫‏درنگ مشک را برداشت و سوار بر اسب شد و در ضمن درگیری با سربازان دشمن خود را به شریعه رساند. «هنگامى که خواست مقدارى آب بیاشامد تشنگى امام حسین علیه‫‏السلام و اهل بیتش را به خاطر آورد، آب را روى آب ریخت، مشکش را پر کرد» (فَلَمّا أَرادَ أَنْ یَشْرَبَ غُرْفَةً مِنَ الْماءِ ذَکَرَ عَطَشَ الْحُسَیْنِ وَأَهْلِ بَیْتِهِ فَرَضَّ الْماءَ وَمَلاَ الْقِرْبَةَ) ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص41 ـ ریاض الأبرار، ج‫‏1 ص 227 ـ عوالم العلوم، ج‫‏17ص 284

ج) حضرت علی اکبر علیه‫‏السلام در حالی که رجزهای حماسی می‫‏خواند به سپاه اموی حمله کرد. چون بسیاری از آنان را به هلاکت رساند، تشنگی بر آن حضرت چیره شد. نزد پدر آمد و عرض کرد: «پدر جان! تشنگى مرا از پاى درآورد و سنگینى سلاح ناتوانم ساخت. آیا جرعه آبى هست که بتوانم بنوشم و به جنگ ادامه دهم» (یا أبَهْ! ألْعَطَشُ قَدْ قَتَلَنی، وَ ثِقْلُ الْحَدیدِ أَجْهَدَنی، فَهَلْ إِلى شَرْبَة مِنْ ماء سَبِیلٌ أَتَقَوّى بِها عَلَى الاْعْداءِ) ـ اللهوف، النص ص 113 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص 43

د) جناب حر رحمت‫‏الله‫‏علیه خطاب به کوفیان گفت: «زنان و بچه‌ها و اهل (حسین علیه‫‏السلام) را از آب فرات منع کرده‌اید در حالی که یهود و نصاری و مجوس از آن می‌نوشند و خوک‌ها و سگ‌ها در آن زبان می‌زنند و این اصحاب و اهل بیت حسین‌اند که از شدت تشنگی بیهوش شده‌اند. (وَ نِسَاءَهُ وَ صِبْیَتَهُ وَ أَهْلَهُ عَنْ مَاءِ الْفُرَاتِ‫‏ الْجَارِی یَشْرَبُهُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسُ وَ تَمَرَّغُ فِیهِ خَنَازِیرُ السَّوَادِ وَ کِلَابُهُ فَهَا هُمْ قَدْ صَرَعَهُمُ الْعَطَشُ) ـ الإرشاد، (للمفید) ج‫‏2 ص100 ـ إعلام الورى، ج‫‏1 ص461  ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏45 ص11 ـ عوالم العلوم ج‫‏17 ص 255

[10]ـ دایره المعارف تشیع، ( خرمشاهی) ج12، ص18

[11]ـ «و امّا بعد فجعجع بحسین، حیث یبلغک کتابی و یقدم علیک رسولی و لا تنزله الّا فی العراء فی غیر حصین و علی غیر ماء» ـ کتاب جمل من انساب الأشراف، ج‫‏3، ص176

[12]ـ «بعث عمر بن سعد عمرو بن الحجاج علی خمس مائة فارس فنزلوا علی الشریعه و حالوا بینه و بین الماء ثلاثة ایام الی ان قتل» ـ مناقب (لابن شهرآشوب) ج‫‏4 ص 97 ـ تاریخ طبری، ج‫‏5، ص 412 ـ منتهى الآمال ج‫‏1، ص620

[13]ـ کتاب الفتوح، (ابن اعثم الکوفى) ج‫‏5، ص91.

[14]ـ  امام حسین علیه‫‏السلام در پاسخش فرمود: «خدایا او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش». از حمید بن مسلم نقل شده است که: «به خدا بعدها هنگامی که بیمار بود عیادتش کردم به خدایی که جز او خدایی نیست دیدمش آب می‫‏خورد تا شکمش پر می‫‏شد و قی می‫‏کرد، آنگاه باز آب می‫‏خورد تا شکمش پر می‫‏شد و قی می‫‏کرد امّا سیراب نمی‫‏شد و چنین بود تا جان داد» ـ الإرشاد (للمفید) ج‫‏2، ص87 ـ الکامل فی التاریخ (ابن أثیر) ج‫‏4، ص53 ـ تاریخ طبری، ج‫‏5، ص412 ـ مقاتل الطالبیین، ص117

[15]ـ  "یتلظی" از ریشه لظی به معنی «شعله خالص و زبانه آتش» است‫‏، یعنی از شدت تشنگی در حال سوختن است. مشهور است که تلظی کردن به وقتی گفته می‫‏شود که ماهی از آب بیرون افتاده و در حال دست و پا زدن و مرگ می‫‏باشد، این معنی را در هیچ لغت‫‏نامه عربی پیدا نکردیم. اما شاید آن هم کنایه از این باشد که ماهی به دلیل نبودن آب در حال سوختن است.

[16]ـ هفتاد و مجلس در عزای مظلوم صفحه 111 به نقل از کبریت الاحمر بیرجندی ص 387 (این نقل از اعتبار کافی برخوردار نیست)

[17]ـ مجموعه آثار استاد شهید مطهرى،ج‌17 ص99

[18]ـ مجموعه آثار استاد شهید مطهرى،ج‌24 ص476 ـ پس از تحریم آب، یک مرتبه حضرت علی اکبر(علیه السلام) با تعدادی از اصحاب به سمت شریعه حرکت کردند و آب آوردند ـ (أَرْسَلَ عَلِیّاً ابْنَهُ ع فِی ثَلَاثِینَ فَارِساً وَ عِشْرِینَ رَاجِلًا لِیَسْتَقُوا الْمَاءَ وَ هُمْ عَلَى وَجَلٍ شَدِیدا) ـ لأمالی، (لصدوق) ص156 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‫‏44 ص316 ـ (نکته: این روایت با روایت دیگری بسیار شبیه است و تفاوت آن فقط این است که در روایت دیگر حضرت عباس علیه‫‏السلام با سی نفر به شریعه می‫‏روند)

[19]ـ بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‌44، ص388 ـ تسلیة المجالس و زینة المجالس (مقتل الحسین علیه السلام) ج‌2 ص263  ـ عوالم ج‌17 ص23 ـ

متن عربی این نقل به شرح زیر است:

رَجَعَتْ خَیْلُ ابْنِ سَعْدٍ حَتَّى نَزَلُوا عَلَى شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَحَالُوا بَیْنَ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ وَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ أَضَرَّ الْعَطَشُ بِالْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِهِ فَأَخَذَ الْحُسَیْنُ ع فَأْساً «2» وَ جَاءَ إِلَى وَرَاءِ خَیْمَةِ النِّسَاءِ فَخَطَا فِی‌ الْأَرْضِ‌ تِسْعَ‌ عَشْرَةَ خُطْوَةً نَحْوَ الْقِبْلَةِ ثُمَّ حَفَرَ هُنَاکَ فَنَبَعَتْ لَهُ عَیْنٌ مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ فَشَرِبَ الْحُسَیْنُ ع وَ شَرِبَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ وَ مَلَئُوا أَسْقِیَتَهُمْ ثُمَّ غَارَتِ الْعَیْنُ فَلَمْ یُرَ لَهَا أَثَرٌ وَ بَلَغَ ذَلِکَ ابْنَ فَأَرْسَلَ إِلَى عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ بَلَغَنِی أَنَّ الْحُسَیْنَ یَحْفِرُ الْآبَارَ وَ یُصِیبُ الْمَاءَ فَیَشْرَبُ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَانْظُرْ إِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ کِتَابِی فَامْنَعْهُمْ مِنْ حَفْرِ الْآبَارِ مَا اسْتَطَعْتَ وَ ضَیِّقْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَدَعْهُمْ یَذُوقُوا الْمَاءَ وَ افْعَلْ بِهِمْ کَمَا فَعَلُوا بِالزَّکِیِّ عُثْمَانَ فَعِنْدَهَا ضَیَّقَ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ عَلَیْهِمْ غَایَةَ التَّضْیِیقِ.

فَلَمَّا اشْتَدَّ الْعَطَشُ بِالْحُسَیْنِ دَعَا بِأَخِیهِ الْعَبَّاسِ فَضَمَّ إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ فَارِساً وَ عِشْرِینَ رَاکِباً وَ بَعَثَ مَعَهُ عِشْرِینَ قِرْبَةً فَأَقْبَلُوا فِی جَوْفِ اللَّیْلِ حَتَّى دَنَوْا مِنَ الْفُرَاتِ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْحَجَّاجِ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ ع یُقَالُ لَهُ هِلَالُ بْنُ نَافِعٍ الْبَجَلِیُّ ابْنُ عَمٍّ لَکَ جِئْتُ أَشْرَبُ مِنْ هَذَا الْمَاءِ فَقَالَ عَمْرٌو اشْرَبْ هَنِیئاً فَقَالَ هِلَالٌ وَیْحَکَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَشْرَبَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَنْ مَعَهُ یَمُوتُونَ عَطَشاً فَقَالَ عَمْرٌو صَدَقْتَ وَ لَکِنْ أُمِرْنَا بِأَمْرٍ لَا بُدَّ أَنْ نَنْتَهِیَ إِلَیْهِ فَصَاحَ هِلَالٌ بِأَصْحَابِهِ فَدَخَلُوا الْفُرَاتَ وَ صَاحَ عَمْرٌو بِالنَّاسِ وَ اقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً فَکَانَ قَوْمٌ یُقَاتِلُونَ وَ قَوْمٌ یَمْلَئُونَ حَتَّى مَلَئُوهَا وَ لَمْ یُقْتَلْ مِنْ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ أَحَدٌ ثُمَّ رَجَعَ الْقَوْمُ إِلَى مُعَسْکَرِهِمْ فَشَرِبَ الْحُسَیْنُ وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَ الْعَبَّاسُ ع السَّقَّاءَ.

[20]ـ الفتوح، الکوفى، ج 5، ص 89 ـ بحار الأنوار، ج 44، ص 387

[21]ـ همان پی‫‏نوشت 13

[22]ـ «فرمى أصحابه کلهم فما بقی من أصحاب الحسین ع إلا أصابه من سهامهم قیل فلما رموهم هذه الرمیة قل أصحاب الحسین ع و قتل فی هذه الحملة خمسون رجلا) ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‌45 ص 12 ـ ریاض الأبرار، ج‫‏1 ص223 ـ عوالم العلوم ج‫‏17 ص 255

[23]ـ عمر بن سعد با چهار هزار سوار براى جنگ با امام از کوفه‌ بیرون شد، و ابن زیاد پیاپى برایش نیرو مى‌فرستاد و تا آن که در کربلا تا شب ششم محرّم بیست هزار لشکر وارد شدند ـ اللهوف ص129

[24]ـ یک روز حسین بن على بن ابى طالب  علیه‌السلام وارد شد بر حضرت حسن  علیه‌السلام و چون چشمش به او افتاد گریست. به او گفت چه تو را می‌گریاند اى ابا عبد اللَّه؟ گفت: می‌گریم براى آن‌چه با تو کنند، فرمود آن‌چه به من آید زهریست که به کامم ریزند و کشته شوم ولى اى ابا عبداللَّه روزى چون روز تو نباشد سى هزار مردى که مدعیند از امت جد ما محمدند و خود را به دین اسلام بندند بر تو گرد آیند و همدست شوند براى کشتن تو و ریختن خونت و هتک حرمتت و اسیر کردن ذریه‌ات و زنانت و غارت بنه‌ات. در اینجا است که به بنى‌امیه لعنت فرود آید و آسمان خاکستر و خون بارد و همه چیز بر تو بگریند تا وحشیان بیابان و ماهیان دریا. (الْحَسَنِ ع فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ بَکَى فَقَالَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی لِمَا یُصْنَعُ بِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ ع إِنَّ الَّذِی یُؤْتَى إِلَیَّ سَمٌّ یُدَسُّ إِلَیَّ فَأُقْتَلُ بِهِ وَ لَکِنْ لَا یَوْمَ کَیَوْمِکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَزْدَلِفُ إِلَیْکَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ رَجُلٍ یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّةِ جَدِّنَا مُحَمَّدٍ ص وَ یَنْتَحِلُونَ دِینَ الْإِسْلَامِ فَیَجْتَمِعُونَ عَلَى قَتْلِکَ وَ سَفْکِ دَمِکَ وَ انْتِهَاکِ حُرْمَتِکَ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّکَ وَ نِسَائِکَ وَ انْتِهَابِ ثَقَلِکَ فَعِنْدَهَا تَحِلُّ بِبَنِی أُمَیَّةَ اللَّعْنَةُ وَ تُمْطِرُ السَّمَاءُ رَمَاداً وَ دَماً وَ یَبْکِی عَلَیْکَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ حَتَّى الْوُحُوشُ فِی الْفَلَوَاتِ وَ الْحِیتَانُ فِی الْبِحَار) ـ الأمالی( للصدوق)، ص116 ـ اللهوف (ترجمه فهرى) ص25 ـ مثیر الأحزان ص23 ـ إثبات الهداة ج‌ 4ص 20 ـ مدینة معاجز ج‌3 ص394 ـ بحار الأنوار (ط - بیروت) ج‌45 ص218 ـ ریاض الأبرار ج‌1 ص269 ـ عوالم العلوم ج‌17  ص154

[25]ـ حدیقة الشیعه، اردبیلى، ص 50

[26]ـ براى تحقیق پیرامون تعداد لشکریان ابن زیاد، باید به این نکته توجه نمود که کوفه شهرى بود که بنیادش بر مقاصد نظامى نهاده شد و مى‫‏توانست عده و عُدّه فراوانى را بسیج کند. در روایات و متون تاریخى، دلایل بسیارى در این باره به چشم مى‫‏خورد. براى مثال نقل شده است که سلیمان بن صرد خزاعى در حالى که کار صلح را بر امام حسن علیه‫‏السلام زشت مى‫‏شمرد، خطاب به ایشان گفت: «من بسیار در شگفتم از اینکه با داشتن صد هزار جنگجوى عراقى، چگونه صلح با معاویه را پذیرفتى». در برخى نامه‫‏هاى مردم کوفه به امام حسین علیه‫‏السلام آمده است: «شما در اینجا صد هزار شمشیرزن دارى، تأخیر روامدار». بدون شک قدرت بسیج نظامى کوفه به مراتب بیش از این بود؛ زیرا صدهزار نیرویى که در نقل‫‏هاى یاد شده آمده متعلق به یکى از طرفین جنگ داخلى علیه حکومت است، نه براى رویارویى با یک تهاجم خارجى؛ که در آن صورت شمار بسیار بیشترى از امت بسیج مى‫‏‫‏شوند.

اگر سخن درباره تجهیزات، و کاشف از تعداد نیروها باشد، در این صورت میزان و حجم فراوان سلاح و پشتیبانى موجود در لشکر ابن زیاد، دلیل بر این است که آن سپاه بسیار بزرگ بوده است. شیخ قرشى گوید: لشکر ابن زیاد به همه سلاحهاى موجود آن روزگار مسلح و براى رویارویى با امام بسیار آماده بود. مورخان از حجم بالاى این آمادگى سخن مى‫‏گویند: «آهنگران و سازندگان سلاح در کوفه شب و روز مشغول کار بودند؛ بیش از ده روز تیر مى‫‏تراشیدند و شمشیر صیقل مى‫‏‫‏دادند. ابن زیاد سپاهى چنان نیرومند را به جنگ امام حسین علیه‫‏السلام فرستاد که مى‫‏توانست سرزمینى را با آن فتح کند.» برخى پژوهشگران بر این باورند که حداقل شمار سپاه اموى که به جنگ امام حسین علیه‫‏السلام در کربلا رفت سى هزار تن بود. زیرا روایاتى این تعداد را تایید می‫‏کند. ولى تأملى دقیق در این روایات شریف نشان مى‫‏دهد که این سى هزار تن کسانى بودند که با کشتن امام به خداوند تقرّب مى‫‏جستند. در حالى که از نظر تاریخى ثابت است که دل بیشتر اهل کوفه با امام حسین علیه‫‏السلام بود و با زور در کربلا حاضر شده بودند. چنین کسانى‫‏ که بسیار هم بودند، داوطلبانه براى کشتن آن حضرت گرد نمى‫‏‫‏آمدند؛ و اگر با اجبار گرد آمده بودند، از کسانى نبودند که با قتل وى به خداوند تقرّب بجویند! بنابراین اگر شمار کسانى را که با اجبار در کربلا حضور یافته بودند به آنهایى که در کشتن ایشان به خداوند تقرب مى‫‏جستند اضافه کنیم، بدون تردید شمار سپاه اموى از سى هزار تن بسیار افزون‫‏‫‏تر مى‫‏شود. ولى تعیین شمار دقیق این سپاه دشوار است، چرا که براى این کار، سند تاریخى کافى در دست نداریم. ـ با کاروان حسینى، (پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق علیه‫‏السلام) ج‫‏4 ص 206

[27]ـ امام حسین علیه‌السلام به یاران خود دستور فرمود خیمه‌هاى‌ خود را متصل به یک دیگر کنند و خودشان در برابر خیمه‌ها باشند و پشت خیمه‌ها خندقى حفر و آن‌را از نى و هیزم انباشته کنند و آتش بزنند تا دشمن نتواند از پشت خیمه‌ها حمله کند و وارد شود ـ ترجمه اخبار الطوال ص302

حسین علیه السلام، به سوی یارانش آمد و دستور داد که خیمه‌هایشان را به هم نزدیک کنند و طناب‌‌های خیمه‌ها را به هم متّصل کنند و خودشان‌، میان خیمه‌ها قرار بگیرند و تنها یک راه را که مقابل دشمن بود‌، باز بگذارند. دانشنامه امام حسین علیه‫‏السلام ‫‏، ج6، ص۶۱ ح ۱۶۰۵